Co to znaczy las żywnościowy?
Las żywnościowy (ang. food forest), inaczej ogród leśny, to nie to samo co ogród w leśnym stylu ani ogród założony w lesie! Stanowi alternatywny system produkcji żywności wzorowany na naturalnych ekosystemach lasów liściastych umiarkowanej strefy klimatycznej. Jednak miejsce gatunków typowo leśnych zajmują głównie rośliny jadalne lub przynoszące innego rodzaju korzyści.
Cechuje się typowo leśną, piętrowa strukturą, złożona głównie z gatunków wieloletnich. Sąsiadują w nim ze sobą drzewa, krzewy i krzewinki owocowe, jadalne pnącza oraz byliny, z niewielką domieszką roślin jednorocznych. Wszystkie tworzą prawidłowo działający ekosystem, z założenia samowystarczalny i bezobsługowy. Kluczowe znaczenie ma różnorodność.
Nawet mały, przydomowy „leśny ogródek” powinien składać się z co najmniej kilkudziesięciu różnych gatunków. Im większy obszar zajmuje, tym więcej rozmaitych roślin powinno się w nim znaleźć. Flora wielkoobszarowego lasu żywnościowego musi być proporcjonalnie bogatsza, liczona w setkach gatunków. Każdy z nich powinien pełnić jakieś funkcje użytkowe. Dominującą rolę odgrywają źródła jadalnych owoców, liści, kwiatów, pędów czy bulw. Mile widziane są również rośliny lecznicze i przyprawowe.
Ogromne znaczeni mają gatunki przynoszące korzyści dla całego ekosystemu, m. in. żyjące w symbiozie z bakteriami wiążącymi azot atmosferyczny lub o bardzo głębokim systemie korzeniowym, zdolne pobierać z gleby trudno dostępne składniki odżywcze. Na większych terenach mogą do nich dołączyć roślinne źródła opału, włókien oraz barwników.
🟢 Największe targi ogrodnicze w Polsce: Nowości roślinne, konkursy, kiermasze, wykłady i inspiracje. Zieleń to Życie 2025 już we wrześniu!
Dlaczego warto założyć własny food forest?
W porównaniu z konwencjonalnymi systemami produkcji żywności, las żywnościowy ma prawie same zalety. Stanowi rozwiązanie korzystne zarówno z punktu widzenia ochrony środowiska, jak i oszczędności kosztów, wysiłku i czasu. Brzmi zbyt idealnie, by mogło być prawdziwe? Wcale nie! Food forest urzeczywistnia tą utopijną wizję – pod warunkiem, że jest właściwie zaplanowany.
Oferuje ogromne bogactwo gatunków różniących się formą wzrostu, wysokością, pokrojem, głębokością korzenienia się i porą plonowania. Jeśli zostały posadzone w dobrze przemyślany sposób, będą się wzajemnie dopełniać, zamiast ze sobą konkurować. Pozwala maksymalnie wykorzystać dostępną przestrzeń w pionie i poziomie, a ponadto maksymalnie wydłużyć okres zbiorów.
Nawet w naszej, umiarkowanej strefie klimatycznej o każdej porze roku, z zimą włącznie, da się zebrać cos jadalnego! Docelowo las żywnościowy powinien funkcjonować jak dojrzały, zrównoważony ekosystem w ostatnim stadium sukcesji. W swojej najczystszej formie Food Forest stanowi rodzaj permakultury: materia krąży w nim w obiegu zamkniętym. Nic się nie marnuje, więc dostawy substancji odżywczych z zewnątrz są zbyteczne.
W porównaniu z konwencjonalnymi uprawami, ogród leśny jest bezproblemowy. Wieloletnie rośliny jadalne i użytkowe mają zajmować dane miejsce przez dziesięciolecia, albo nawet wieki. W związku z tym odpada konieczność corocznych, pracochłonnych nasadzeń. Glebie nie grozi ciągłe niszczenie struktury na skutek przekopywania. Nie trzeba co sezon kupować nowych nasion czy rozsady.
W pierwszych latach uprawy dobrze byłoby co jakiś czas odwdzięczyć się roślinom za zebrane plony porcją kompostu lub innego organicznego nawozu. Z czasem, gdy wszystko się rozrośnie, zadomowi i nawiąże współpracę z mikroflora glebową, ogród żywnościowy staje się praktycznie samowystarczalny. Jeśli ograniczymy do minimum „wynoszenie” materii organicznej poza system, nawożenie przestanie być potrzebne. To samo dotyczy ściółkowana.
Również regularne podlewanie bywa konieczne tylko w początkowym okresie, gdy sadzonki są jeszcze młode i słabo zakorzenione. Z czasem glebę przerośnie sieć rozbudowanych systemów korzeniowych, korony drzew się rozrosną i zaczną rzucać cień, a niższe rośliny pokryją podłoże, ograniczając parowanie. Z biegiem lat ziemia nasyci się próchnicą pochodzącą z opadłych liścia i ściółek, dzięki czemu zyska pulchną, gruzełkowatą strukturę oraz zdolność do wydajnego chłonięcia i magazynowania wody oraz składników odżywczych.
Grabienie liści jest nie tyle nie koniczne, co wręcz zakazane! Wyjątek od tej reguły stanowią liście i pędy z objawami chorób. Stanowią potencjalne źródło nowych zakażeń, więc dla dobra roślin lepiej się ich pozbyć.
Las żywnościowy stanowi zaprzeczenie monokultury typowej dla konwencjonalnych upraw zbóż, współczesnych sadów i plantacji. Silnie zróżnicowana, wielogatunkowa flora promuje bioróżnorodność innych organizmów. Poszczególne rośliny wabią konkretne owady zapylające oraz wchodzą w symbiotyczne układy z odpowiednimi gatunkami grzybów i bakterii. Dobroczynne organizmy glebowe przyspieszą tworzenie się życiodajnej próchnicy glebowej, ponadto pomogą roślinom wydajniej pobierać wodę i składniki pokarmowe. Chętnie zadomawiają się w nim dzikie ptaki i drobne ssaki. Co prawda uszczkną sobie odrobinę owoców, za to pomogą utrzymać szkodniki w ryzach.
Mozaika różnorodnych, niespokrewnionych ze sobą gatunków minimalizuje prawdopodobieństwo rozprzestrzeniania się chorób i szkodników. Większość patogenów i agrofagów atakuje tylko konkretne gatunki rodzaje lub ich grupy. Gdy nie mają w pobliżu nowych „ofiar”, infekcja czy inwazja samoistnie wygasa.
Ryzyko poważnych strat jest znikome, ponadto można zrezygnować z oprysków pestycydami. Dzięki temu wraz z zebranymi plonami na talerz nie trafią chemikalia zawarte w środkach ochrony roślin.
Jak założyć przydomowy las żywnościowy?
Przy zakładaniu lasu żywnościowego najważniejszy jest etap wstępny, czyli planowanie. Liczy się nie tylko dobór roślin, ale także przemyślany sposób ich sadzenia. Należy uwzględnić wymagania poszczególnych gatunków, ich docelowe rozmiary oraz wpływ, jaki na siebie wywierają.
Rośliny odporne na ocienienie mogą sąsiadować z wysokimi drzewami i krzewami, światłolubne należy posadzić w większej odległości, po południowej stronie potencjalnych źródeł cienia. Z kolei gatunki wymagające zacisznego stanowiska będą się świetnie czuły po zawietrznej stronie żywopłotu z jadalnych krzewów owocowych.
Niektóre rośliny do zawiązania owoców wymagają zapylacza, więc trzeba im zapewnić odpowiedniego partnera. Z drugiej strony, nawet gatunki samopłodne plonują obficiej, gdy dochodzi do krzyżowego zapylenia. Dlatego mimo dążenia do maksymalnej różnorodności rośliny owocowe warto sadzić parami (niekoniecznie obok siebie).
Przygotowanie gleby pod nasadzenia ogrodowego lasu z roślin użytkowych sprowadza się głownie do oczyszczenia terenu z niepożądanych roślin wieloletnich oraz wzbogacenia gleby materia organiczną, np. kompostem, zielonym nawozem, dobrze rozłożonym obornikiem. Należy zbadać jej odczyn i w razie potrzeby wyregulować pod kątem potrzeb jadalnej flory.
Być może część roślin obecnych na danym terenie uda się zostawić. Wśród „dzikich lokatorów” posesji mogą skrywać się cenne rośliny użytkowe! Przykładowo, dzika róża stanowi źródło owoców pełnych witaminy C, lipa dostarcza jadalnych pędów i liści oraz leczniczych kwiatów, bez czarny oferuje owoce i kwiatostany o kulinarnym zastosowaniu.
Po posadzeniu wskazane jest ściółkowanie podłoża materią organiczną. Do tego celu można wykorzystać m. in. korę sosnową, zrębki drewna, słomę, skoszona trawę, kompost. Z biegiem czasu ich role przejma opadłe liście oraz rośliny okrywowe szczelnie porastające glebę. Chwasty są na przegranej pozycji!
Jakie rośliny posadzić w lesie żywnościowym?
Roślin użytkowych jest więcej, niż się wydaje! Nie ma sensu ograniczać się wyłącznie do drzew i krzewów owocowych dobrze znanych z sadów czy ogródków działkowych, takich jak jabłonie, grusze czy czereśnie, choć oczywiście nie należy z nich również rezygnować. Warto za to postawić na stare odmiany, o wyższej odporności na choroby i trudne warunki uprawy w porównaniu do współczesnych odpowiedników. Powinny do nich dołączyć gatunki rzadziej uprawiane, nietypowe lub zapomniane.
Należy wziąć pod uwagę lokalny mikroklimat: inny zestaw gatunków sprawdzi się na łagodnym południowym zachodzie Polski, a inny na surowym północnym wschodzie. W młodym wieku niektóre z nich mogą wymagać okrywania na zimę. W Lesie żywnościowym powinny znaleźć się rośliny o silnie zróżnicowanym wzroście i pokroju, a także porze plonowania.
Drzewa owocowe możliwe do uprawy w polskim ogrodzie to nie tylko jabłonie, grusze, śliwy, czereśnie, wiśnie, brzoskwinie i morele. Do tego zacnego grona zaliczają się również pigwa, jadalne odmiany jarzębiny i głogów, nieszpułka, oliwnik baldaszkowaty i wieloowocowy, świdośliwy, urodlin trójłatkowy, morwa biała, hurma kaukaska i wiele innych.
Do drzew owocowych zaliczany jest również nieco problematyczny orzech włoski, który trudno dogaduje się z resztą flory. Z tego powodu najlepiej zarezerwować mu miejsce na obrzeżach. Drzewiaste orzechy bezpieczne dla innych roślin to kasztan jadalny oraz leszczyna turecka. Owoce obu gatunków skrywają się w ozdobnych kolczastych okrywach.
Drzewa o jadalnych liściach i pędach to różne gatunki lipy i wiązu, morwa, a z mniej znanych cedrela chińska, czyli drzewo warzywne. Ciekawy, orzeźwiający smak oferują również młode pędy sosem oraz świerków. Skoro o orzeźwieniu mowa, z kwiatostanów sumaka octowca można przygotować kwaskową „indiańską lemoniadę”.
Wysokie krzewy owocowe to m. in. aronia, dereń jadalny i kousa, rokitnik zwyczajny, idesja wieloowocowa, kolcowój pospolity (czyli jagoda goji), bez czarny, leszczyna pospolita i południowa. W najcieplejszej części kraju można zaryzykować gruntową uprawę figowca pospolitego, głożyny południowej oraz palecznika chińskiego.
Krzewy owocowe niskie i średniej wysokości to klasyczne agresty, porzeczki, maliny w różnych kolorach, jeżyny, malinojeżyny, ale także wiele mniej oczywistych gatunków. Warto połączyć przyjemne z pożytecznym, sadząc krzewy wielofunkcyjne, ozdobno-owocowe. Pięknie kwitnące pigwowce, róże dzikie i pomarszczone rodzą owoce bogatsze w witaminę C od cytryn!
Jadalne, bardzo zdrowe owoce rodzą również berberysy i mahonie. Poszukiwania rozmaitych jadalnych ciekawostek zaowocują (i to dosłownie) większą bioróżnorodnością i bardziej urozmaiconą dietą!
Alternatywą (lub uzupełnieniem) dla wymagającej borówki amerykańskiej może być jagoda kamczacka. A jeśli już decydować się na uprawę roślin kwasolubnych, to w odpowiednich zestawieniach. Kwaśna gleba (pH <5) bogata w próchnice zapewni doskonałe warunki borówce wysokiej, kanadyjskiej, znacznie niższym borówkom brusznicy oraz czarnej (czyli leśnej jagodzie), a także żurawinie wielkoowocowej.
Strefę buforowa pomiędzy roślinnością kwasolubną a resztą leśnego ogrodu powinny tworzyć gatunki preferujące lekko kwaśny odczyn, takie jak maliny czy agrest. Nietypowym uzupełnieniem warstwy krzewów jest żółtodrzew, czyli pieprz syczuański. Mimo egzotycznego pochodzenia ta orientalna roślina przyprawowa jest mrozoodporna, nadaje się do całorocznej uprawy w gruncie.
Każde z powyższych pięter mogą urozmaicić bambusy. W Polskim klimacie dobrze zimuje zaskakująco wiele gatunków tych azjatyckich traw o jadalnych pędach. Uwaga: w leśnym ogrodzie sprawdzą się bambusy kępowe. Są znacznie mniej ekspansywne od drzewiastych, które mogłyby zagłuszyć sąsiednie roślinny.
Piętrem roślinnym, o którym łatwo zapominamy, są pnącza. W najbardziej nasłonecznionych miejscach sprawdzą się winogrona. Mniej wymagające są pod tym względem aktinidie (mini kiwi), akebie, cytryniec oraz chmiel. Jako pnącze można również z powodzeniem uprawiać dziką różę. Nietypowa rośliną pnącą o jadalnych bulwach jest pochrzyn, znany też pod nazwa ignam.
Dopełnieniem jadalnego ekosystemu są jadalne rośliny zielne. W cieniu pod koronami drzew idealnie będą się czuły poziomki, nieco więcej światła potrzebują truskawki i malinotruskawki. Owoce to dopiero początek – w lesie żywnościowym nie powinno zabraknąć ziół i warzyw wieloletnich, takich jak rabarbar, szparag, chrzan oraz mniej znane modrak morski i aralia sercowata. Również w tym przypadku dobór lokalizacji zależy od nasłonecznienia.
Jasna polanka to dobre miejsce na zielnik pachnący macierzanką, rozmarynem, szałwią i majerankiem. W półcieniu poradzi sobie lubczyk, lebiodka (oregano), kozłek, melisa, różne gatunki mięty, szczaw, czosnek niedźwiedzi, pstrolistka, a także pokrzywa, stanowiąca bezcenna alternatywę dla szpinaku. Nie zapominajmy o jadalnych kwiatach! Oferują je m. in. lawenda, liliowce, fiołki, stokrotki oraz mniszek. Ten ostatni oferuje ponadto jadalne korzenie i liście o wszechstronnym zastosowaniu kulinarnym. Pożywnych bulw dostarczy również topinambur, inaczej słonecznik bulwiasty.
Rośliny wodne i nadwodne w lesie żywnościowym? Czemu nie! Brzegi oczka wodnego mogą porastać pałki, stanowiące pyszny zamiennik szparagów. Rosnąca tuż obok strzałka wodna dostarczy pysznych liści. W toni wodnej sprawdzi się kotewka orzech wodny, której nazwa mówi sama za siebie. Rośliną jadalną jest również rzęsa wodna – po co ją tępić, skoro można po prostu… zjeść?
W leśnym ogrodzie warto spróbować uprawy grzybów jadalnych. Chyba, że przedtem same się pojawią. Jeśli tak się nie stanie, można samodzielnie zaszczepić grzybnie wybranych gatunków.
Food forest w ogrodzie przydomowym
Jadalny ogród leśny można założyć niezależnie od dostępności miejsca, nawet na małej działce przy szeregowcu. Gdy przestrzeń jest ograniczona, uprawa roślin jadalnych w wielopiętrowym systemie okazuje się szczególnie korzystna!
Pozwala uzyskać więcej różnorodnych plonów z tej samej powierzchni oraz rozciągnąć okres zbiorów na wiele miesięcy. A co niemniej ważne, las żywnościowy, niezależnie od wielkości, zapewnia idealne warunki do wypoczynku. Gęsta roślinność rzuca orzeźwiający cień, natlenia, oczyszcza i nawilża powietrze, tworzy kameralną atmosferę. Do tego zawsze można znaleźć coś do schrupania, od czasu do czasu nazbierać grzybów. Istny Zielony Raj!
Zdjęcie tytułowe:
Jesienne kwiaty 
Dzikie zwierzęta 
Ochrona przed mrozem 
Iglaki 
Owoce 
Warzywa 
Trawy ozdobne 
Ptaki 
Filmy ogrodnicze 
