Krzewy z rodziny oczarowatych. Cztery rodzaje do uprawy w polskich ogrodach

Rodzina oczarowatych (Hamamelidaceae) jest ciągle mało znaną, a wartą szerszego rozpowszechnienia grupą roślin ozdobnych. Do tej rodziny zaliczamy 25 rodzajów rosnących w strefie umiarkowanej i subtropikalnej – w Polsce przedstawiciele tej rodziny jednak nie występują. W gruncie w naszym kraju można z powodzeniem uprawiać tylko kilka rodzajów: oczar (Hamamelis), fotergillę (Fothergilla), parrocję (Parrotia) oraz leszczynowiec (Corylopsis).

Oczar 

Do najbardziej popularnych należy zaliczyć oczary, które są znane głównie z nietypowego okresu kwitnienia, który przypada na miesiące zimowe. Chociaż znane są gatunki kwitnące jesienią, np. oczar wirginijski (H. virginiana). Jeśli tylko temperatura dnia utrzymuje się na poziomie około 5°C, to na gałązkach krzewów pojawiają się małe, frędzelkowate kwiaty. W zależności od odmiany mogą mieć kolor żółty, czerwony lub miedziany. Rośliny te nie boją się zimna, a ich kwiaty bez uszczerbku znoszą nawet 6-8 stopniowy mróz.

W uprawie spotyka się głównie odmiany oczaru pośredniego (H. ×intermedia), będącego krzyżówką oczaru omszonego (H. mollis) i oczaru japońskiego (H. japonica). W europejskich szkółkach najczęściej spotykane są odmiany o kwiatach żółtych np. ‘Arnold Promise’, ‘Westerstede’ czy ‘Winter Beauty’. Odmiany o żółtych kwiatach są zdecydowanie najlepiej widoczne z większej odległości. Rzadziej spotykane są odmiany o kwiatach miedzianych, np. ’Jelena’, czy prawie czerwonych, np. ‘Ruby Glow’.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – Oczar pośredni ‘Feuerzauber’, 2 – oczar pośredni ‘Primavera’, 3 – oczar pośredni ‘Ripe Corn’

Większość odmian tworzy krzewy o szerokim, rozpostartym pokroju, dorastają one do 3-4 metrów wysokości. Duże, ciemnozielone i skórzaste liście zwykle są niesymetryczne i osadzone skrętolegle na krótkich ogonkach na pędach; jesienią efektownie przebarwiają się na żółto, pomarańczowo i czerwono, czyniąc krzewy oczarów jednymi z najbardziej atrakcyjnych w tym okresie.

W naszym klimacie kwiaty rozwijają się zwykle w lutym i marcu, ale termin kwitnienia jest ściśle uzależniony od przebiegu pogody, a także od odmiany. Kwiaty są nietypowe – mają cztery długie, wąskie, wstęgowate płatki. Kielichy kwiatów są purpurowe, co u odmian o kwiatach żółtych daje efekt dwubarwności. Szczególnie atrakcyjne, „dwubarwne” kwiaty posiada wcześnie zakwitająca odmiana ‘Pallida’ zaliczana do oczaru omszonego. Niewielkie owoce w postaci dwuklapowych, zdrewniałych torebek otwierają się gwałtownie wystrzeliwując czarno-brązowe, połyskujące, wrzecionowate nasiona nawet na odległość kilku metrów.

Fot. Grzegorz Falkowski

Liście oczaru przebarwione jesienią

Oczary do właściwego wzrostu wymagają świeżych, żyznych, próchniczych i wilgotnych gleb, o lekko kwaśnym odczynie. Krzewy należy sadzić na stanowiskach słonecznych lub w półcieniu, a miejsce powinno być osłonięte od silnych wiatrów.

Rośliny są odporne na mróz, łatwe w uprawie, niewymagające praktycznie żadnych specjalnych zabiegów pielęgnacyjnych – cięcia czy zabezpieczania na zimę. W klimacie Polski nie są atakowane przez choroby i szkodniki. Oczary najładniej prezentują się sadzone pojedynczo, w miejscach eksponowanych, zwłaszcza w okresie zimy. Szczególne zdziwienie i zachwyt wzbudzają obficie kwitnące krzewy w lutym i marcu, gdy oprószone są świeżym śniegiem. Oczary można uprawiać zarówno w ogrodach przydomowych, zieleni osiedlowej, jak i w parkach.

Fot. Grzegorz Falkowski

Oczar wirginijski kwitnie jesienią

Fotergilla 

Drugim wartościowym rodzajem z tej rodziny jest fotergilla (Fothergilla). Są to mało znane krzewy pochodzące z Ameryki Północnej, reprezentowane przez dwa bardzo podobne gatunki: fotergillę większą (F. major) i fotergillę Gardena (F. gardenii) oraz mieszańce powstałe z ich krzyżowania. W ogrodach uprawia się je dla ozdobnych kwiatów, rozwijających się wczesną wiosną, oraz dekoracyjnych liści. Są to jedne z najpiękniej przebarwiających się krzewów jesienią.

Fot. Grzegorz Falkowski

Fotergillę Gardena ‘Blue Mist’ wyróżnia intensywnie niebieska barwa liści

W krajowych szkółkach dostępne są najczęściej odmiany ‘Suzanne’, ‘Zundert’, ‘Beaver Creek’ czy ‘Blue Shadow’. Są to wolno rosnące rośliny o nieregularnym, raczej wzniesionym pokroju, osiągające do 1,5 m wysokości i podobnej szerokości. Na uwagę zasługują odmiany o niebieskim lub srebrzystym zabarwieniu liści, np. ‘Blue Shadow’ czy ‘Sea Spray’, polecane do tworzenia ciekawych kompozycji barwnych z innymi krzewami.

Fot. Grzegorz Falkowski

Fotergilla większa

Fotergille rozrastają się za pomocą odrostów, ale nie są ekspansywne. Kwitną wraz z rozwijającymi się liśćmi na przełomie kwietnia i maja. Kwiaty zebrane są na szczytach pędów w kłosowate, puszyste kwiatostany o długości 5-6 cm, przypominające miniaturowe szczotki do mycia butelek.

Swoją puszystość i lekkość kwiatostany zawdzięczają długim, białym nitkom pręcików. W czasie kwitnienia rośliny roztaczają miodowy zapach wabiący owady zapylające. Liście fotergilli przypominają liście olchy, mają około 12 cm długości, są skórzaste, ciemnozielone, od spodu sinawe, jesienią efektownie przebarwiają się na żółto, fioletowo, czerwono i pomarańczowo.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – Fotergilla Gardena ‘Glaucophylla’, 2 – fotergilla ‘Red ‘Licorice’

Fotergille są łatwe w uprawie, odporne na mróz, nie chorują i rzadko są atakowane przez szkodniki. Najlepiej rosną na glebach żyznych, próchnicznych, umiarkowanie wilgotnych, o kwaśnym odczynie. Dają sobie radę także na glebach mniej żyznych, ale nie tolerują wapnia.

Dobrze sprawdzają się zarówno na stanowiskach słonecznych, jak i półcienistych. Doskonale nadają się do uprawy w ogrodach przydomowych, zwłaszcza na rabatach z roślinami z grupy wrzosowatych. Można je sadzić także w zieleni parkowej i osiedlowej.

Parrocja 

Trzecim, bardzo ciekawym rodzajem jest parrocja (Parrotia) reprezentowana w uprawie tylko przez jeden gatunek – parrocję perską (P. persica). To mało znane drzewo o egzotycznie brzmiącej nazwie, sadzone w ogrodach dla spektakularnie przebarwiających się jesienią liści, przykuwających z daleka uwagę intensywnym kolorem. Parrocja perska, nazywana także perskim drzewem żelaznym, jest endemitem występującym naturalnie głównie na niewielkim obszarze północnego Iranu.

Została odkryta i opisana w 1830 r., a jej nazwa upamiętnia nazwisko niemieckiego botanika Georga Friedricha Parrota. Roślina jest uprawiana głównie przez kolekcjonerów botanicznych ciekawostek, ale coraz częściej pojawia się w sprzedaży w szkółkach i centrach ogrodniczych.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – Parrocja perska, 2 – parrocja perska ‘Bella’

W naszych warunkach klimatycznych parrocja perska rośnie wolno, zwykle przyjmuje formę dużego krzewu, lub niewielkiego drzewa, osiągającego 5-6 m wysokości. Jej pień i gałęzie pokrywa ciemnobrązowa kora, łuszcząca się podobnie jak u platanów nieregularnymi płatami, które po odpadnięciu odsłaniają jaśniejsze warstwy.

Liście są odwrotnie jajowate, mają do 10 cm długości i do 6 cm szerokości, blaszki liściowe są grube, skórzaste, zielone, z wierzchu błyszczące. Młode liście mogą być zaczerwienione lub zaróżowione. Jesienią liście przebarwiają się na wyjątkowo żywy, intensywnie żółty lub pomarańczowy kolor, a rośliny stają się głównym punktem ogrodowych kompozycji, skupiającym na sobie uwagę. Kwiaty są niepozorne, pozbawione okwiatu, rozwijają się w marcu i nie mają znaczenia dekoracyjnego.

Fot. Grzegorz Falkowski

Parrocja perska to jeden z najpiękniej przebarwiających się jesienią, kolorowych krzewów

W uprawie w Europie zachodniej spotyka się nieliczne odmiany parrocji, np. ‘Bella‘ czy ‘Vanessa’ o pięknych jesiennych barwach liści. Nowością na polskim rynku jest odmiana Persian Spire, która w 2020 roku zdobyła złoty medal w Konkursie Roślinnych Nowości na międzynarodowej wystawie „Zieleń to Życie”; roślina charakteryzuje się wąskim, kolumnowym pokrojem i wolnym tempem wzrostu. 

Jej liście są węższe i drobniejsze, niż u gatunku, z wierzchu silnie błyszczące, w młodości ciemnofioletowe, następnie zielenieją na środku, a na brzegu są obwiedzione ciemną, bordową obwódką. Jesienią przebarwiają się na żółto, pomarańczowo i czerwono.

Parrocja perska jest rośliną niekłopotliwą w uprawie, dosyć dobrze znosi suszę i zanieczyszczenie powietrza. Preferuje gleby żyzne, próchniczne, gliniasto-piaszczyste, umiarkowanie wilgotne i przepuszczalne, o lekko kwaśnym odczynie. Najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych, ale osłoniętych zimą od wiatru; wtedy najpiękniej się przebarwia jesienią. Starsze rośliny są całkowicie odporna na mróz, młode wymagają lekkiego okrycia, szczególnie w najzimniejszych, wschodnich rejonach Polski.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – Leszczynowiec chiński, 2 – leszczynowiec skąpokwiatowy

Leszczynowiec 

Czwartym, najmniej popularnym rodzajem z tej grupy roślin, jest leszczynowiec (Corylopsis) reprezentowany głównie przez dwa gatunki: leszczynowiec skąpokwiatowy (C. pauciflora) i mało znany leszczynowiec kłosowaty (C. spicata). Leszczynowce to oryginalne, niskie krzewy o szerokim pokroju, osiągające do 1,5-2 m wysokości.

Kwitną przed rozwojem liści, zwykle na przełomie marca i kwietnia. Ich kwiaty są drobne, zebrane w zwisające, krótkie kwiatostany w kolorze żółtym lub żółto-zielonym, a liście zwykle jajowate lub eliptyczne z wyraźnym wierzchołkiem, do 10 cm długości.

Fot. Grzegorz Falkowski

Leszczynowiec chiński ‘Calvescens’

Młode liście u niektórych gatunków i odmian mogą być różowe, czerwonawe lub żółte. Jesienią zwykle przyjmują żółte zabarwienie. Do uprawy wymagają stanowisk osłoniętych, zacisznych i półcienistych. Gleba do uprawy powinna być lekko kwaśna, próchniczna i stale umiarkowanie wilgotna. Odporność mrozowa wszystkich gatunków leszczynowców jest niepełna. Krzewy te najlepiej uprawiać na terenie zachodniej Polski i w pasie nadmorskim.

Tekst: Wiesław Szydło, zdjęcie tytułowe: Anna Gratys / AdobeStock

Artykuł powstał we współpracy ze Związkiem Szkółkarzy Polskich. Więcej informacji o roślinach i ich producentach uzyskać można na: www.e-katalogroslin.pl lub www.zszp.pl i pod nr. telefonu 22 435 47 22.