Odkryj to, co już jest | Ogród wpisany w zastaną przestrzeń cz. 1/3

Ogród wpisany w zastaną przestrzeń: co znajdziesz w serii? 

Kryzys klimatyczny wpływa negatywnie na wszystkie aspekty naszego życia. W obliczu ekstremalnych warunków pogodowych ogród przestaje być jedynie estetycznym dodatkiem – może być miejscem, które pomaga przeciwdziałać katastrofie albo przyczynia się do jej przyspieszania. 

"Ogród wpisany w zastaną przestrzeń" to określenie zainspirowane opisem wystąpienia pisarza i przyrodnika, autora "Atlasu dziur i szczelin", Michała Książka na III Konferencji Garden Masterclass Polska. 

Część 1: Odkryj to, co już jest

Zanim zaczniesz planować, odkryj to, co już jest na danym terenie. Skrupulatna analiza to kluczowy krok w budowaniu ogrodu. Jak patrzeć na swoją działkę z nowej perspektywy, jak zidentyfikować jej mocne strony oraz co zrobić, by działać z szacunkiem do stanu istniejącego? Ten artykuł pomoże odpowiedzieć na te pytania. 

Część 2: Wsłuchaj się w rośliny 

W kolejnej części dowiesz się, czym jest rozumienie roślin. Dlaczego ważne jest komponowanie nasadzeń zgodne z siedliskiem, jakie znaczenie mają rodzime gatunki, a na które rośliny lepiej uważać, bo destrukcyjnie wpływają na środowisko? Zapytamy architektkę krajobrazu i projektantkę ogrodów pokazowych Izabelę Myszkę.

Część 3: Planuj ogród z umiarem 

Tutaj poznasz zasady odpowiedzialnego urządzania ogrodu. Dlaczego warto ograniczyć nadmierną ingerencję i jak wprowadzić umiar do swojego ogrodu? Odpowie architekt krajobrazu Wojciech Januszczyk, rozprawiając się przy okazji z mitem ogrodu jako biblijnego raju. 

Część 1: Odkryj to, co już jest! 

Wolna wola do nazywania i wartościowania otoczenia to potężne narzędzie w rękach projektanta, ogrodnika, każdego użytkownika ogrodu. Otwartość na zmianę perspektywy i wyjście z utartych schematów to pierwszy krok do kreatywności! Czasem, by zrobić coś innowacyjnego, warto pomyśleć nieszablonowo, przeanalizować przyjęte koncepty i poddać je w wątpliwość. 

Analiza stanu istniejącego. To właśnie ten etap może mieć w sobie więcej z tworzenia niż samo planowanie i urządzanie. W trakcie inwentaryzacji wartościujemy i decydujemy - co uśmiercamy, a czemu dajemy drugie życie. Na podstawie uważnej obserwacji terenu rodzą się pierwsze myśli. To z nich powstanie ogród. 

Fot. Katarzyna Zabielska 

Najwyższa pora sprzątnąć ten spróchniały pień z trawnika, pozbyć się tego martwego drzewa? A może już czas je zostawić i wkomponować w rabatę? Albo zostawić. I mieć rzeźbę ogrodową za darmo, inną niż wszystkie (!). 

Samodzielna analiza ogrodu: jak zacząć? 

Dla osób, które nie są zawodowo związane z branżą architektury krajobrazu i ogrodnictwa, wykonanie fachowej oceny stanu istniejącego jest trudne do zrealizowania, a wręcz niemożliwe. Dlatego warto pamiętać, że w przypadku profesjonalnych analiz takich jak szczegółowa inwentaryzacja dendrologiczna czy analiza siedliska – pomoc specjalistów, np. architektek i architektów krajobrazu, fitosocjolożek i fitosocjologów, botaniczek i botaników, będzie niezbędna.

Fachowe wsparcie jest szczególnie pomocne, kiedy na danym terenie jest duże ryzyko występowania gatunków inwazyjnych. Jako właściciele terenu analizy stanu istniejącego powinniśmy rozpocząć od konsultacji z doświadczonymi przyrodnikami i przyrodniczkami, którzy wskażą nam, jaki rodzaj siedliska występuje na naszej działce i sprawdzą, czy nie rozprzestrzeniają się na niej gatunki niebezpieczne dla rodzimej flory.

Nie oznacza to jednak, że jako prywatny inwestor, właściciel działki, nie możesz samodzielnie wykonać np. analizy wartości ogrodu. Stworzenie mapy mentalnej to zadanie, z którym bez trudu dasz sobie radę – wystarczy otwarty umysł i trochę czasu na obserwację.

Jak wykonać mapę mentalną ogrodu? Przewodnik krok po kroku

Mapa mentalna ogrodu, jak twierdzi projektantka ogrodów i badaczka sztuki ogrodowej dr inż. Izabela Myszka, to dobry sposób, by lepiej zrozumieć swoją przestrzeń i przygotować się do jej aranżacji. To nic innego jak rysunek, na którym zapiszesz swoje wrażenia, spostrzeżenia i pomysły. 

Fot. Katarzyna Zabielska 

Mapę mentalną najłatwiej będzie wykonać na mapie ogrodu w skali 1:100, ale taki ramowy plan możesz narysować odręcznie, bez posiłkowania się profesjonalnym podkładem. Jeśli nie posiadasz mapy zasadniczej, możesz wspomóc się np. mapami Google. Pamiętaj! Najistotniejsze w tworzeniu mapy są Twoje własne spostrzeżenia i odczucia, a także pomysły, które rodzą się w trakcie obserwacji.

1. Przygotuj mapę terenu.
   Na początek zdobądź mapę ogrodu – najlepiej w wersji papierowej. Jeśli masz tylko wydruk, zeskanuj go i przeskaluj do skali 1:100. To standardowa skala, w której najczęściej projektuje się ogrody, pozwalająca na szczegółowe planowanie. Wydrukuj kilka egzemplarzy – jeden posłuży jako matryca do pracy, inny do nanoszenia notatek i obserwacji.
   
   
2. Spaceruj i obserwuj.
   Weź mapę i przejdź się po ogrodzie. Zaznacz na niej elementy, które zwrócą Twoją uwagę:
   Charakterystyczne rośliny, ciekawe zakątki czy widoki.
   Miejsca problematyczne, np. zbyt zacienione, podmokłe lub wymagające uporządkowania.
   Punkty z wyjątkowym potencjałem, które mogą stać się centralnymi elementami Twojego projektu.
   
   
3. Notuj emocje i wrażenia.
   Każdy ogród budzi określone uczucia – przytulność, otwartość, spokój, a czasem przeciwnie, poczucie chaosu. Zapisz, jakie odczucia towarzyszą Ci w różnych miejscach. Zwróć uwagę na dźwięki w ogrodzie. Czy są miejsca, w których słychać śpiew ptaków, szum drzew lub cichy strumień? A może gdzieś dociera hałas ulicy? Te informacje są ważne, zwłaszcza jeśli planujesz strefy wypoczynku.

Dlaczego mapa mentalna jest ważna?

To pierwszy krok w planowaniu ogrodu, który pozwala zobaczyć przestrzeń w nowym świetle – jako zbiór emocji, funkcji i wartości. Dzięki niej łatwiej zidentyfikujemy, co wymaga zmiany, a co warto podkreślić. To też etap, na którym poza obserwacją terenu możemy uważnie przyjrzeć się swoim przekonaniom. Czy na pewno wszystkie z nich są właściwe? Czy wyrażenia, których używamy do opisywania nie "spłaszczają" rzeczywistości? 

Fot. Katarzyna Zabielska 

Suche gałęzie na trawniku... Czy to oznaka bałaganu, zaniedbania, braku poczucia estetyki? A może większej świadomości? Np. tego, że to właśnie takie martwe drewno jest prawdziwym domkiem dla owadów? ...i czy stare znaczy brzydkie? 

Fot. Business Image / Adobe Stock 

Zaniedbany, zarośnięty ogród. Stare, zniszczone schody. Zachwaszczona nawierzchnia. Krzaki i chaszcze pełne kleszczy i innego robactwa... Tak można w kilku słowa opisać powyższe zdjęcie. A można też inaczej: ... z upływem czasu zmienił się wygląd schodów, które nabrały innych kolorów. Wyostrzyła się ich faktura. Pojawiło się dużo nowych roślin, które bez trudu zajęły fragmenty ścieżki, otulając przestrzeń wokół schodów prowadzących dalej, w głąb... I uwaga! Zanim zakochamy się w tym, co jest, oczywiście musimy sprawdzić, czy będzie to dla nas bezpiecznie, np. stan schodów. Pewnie warto je wyremontować. I może to wystarczy? Odrestaurować schody? I wkomponować trochę nowych roślin w te układy, które już tu są?

Fot. Miroslaw / Adobe Stock

Rośliny, które samoistnie wyrastają pomiędzy kostką... Czy to naprawdę mankament? Od jakiegoś czasu w urządzaniu ogrodów jest moda na układanie betonowych płyt w trawniku tak, żeby całość sprawiała wrażenie naturalnej, zarastającej ścieżki. Można nie kreować tego sztucznie, a po prostu dać naturze przejąć stery i pozwolić, by zaprojektowała dla nas taki efekt szybciej, taniej i bez naszego udziału.

Fot. Matthew Ashmore / Adobe Stock

Jeśli rośliny, które same pojawiają się w danym miejscu utrudniają nam funkcjonowanie, zawsze można je usunąć. Tylko, czy w takim przypadku jak wyżej naprawdę cokolwiek utrudniają? Jeśli tak, możemy zrobić z nimi co chcemy. Ogrodnicy żyjący w dawnych czasach uważali, że "chwasty" nie powinny rosnąć na chodniku. Możemy ich zdanie wziąć za pewnik, możemy też wymyślić zupełnie nowe podejście albo nabrać wątpliwości i przeanalizować ten koncept od początku do końca. 

Jak zbadać glebę w ogrodzie? 

Dobra znajomość gleby to podstawa sukcesu. Właściwe analizy pozwalają ocenić jej stan i dopasować odpowiednie rośliny. 

Fot. azen / Adobe Stock

Jednym z kluczowych parametrów gleby jest jej pH, które określa, czy gleba jest kwaśna, zasadowa czy obojętna. Badanie pH można przeprowadzić samodzielnie za pomocą pH-metru – narzędzia dostępnego w większości sklepów ogrodniczych. W sprzedaży dostępne są zarówno tradycyjne pH-metry wymagające przygotowania roztworu, jak i nowoczesne elektroniczne mierniki, które umożliwiają szybki odczyt wartości pH bezpośrednio z gleby.

Jak prawidłowo zmierzyć pH?

1. Pobierz próbkę: Wybierz reprezentatywne miejsca w ogrodzie, np. w różnych częściach rabat, trawnika czy miejsc planowanego nasadzenia.
   
   
2. Zmierz pH: W przypadku klasycznych pH-metrów postępuj zgodnie z instrukcją – zwykle wymaga to wymieszania próbki gleby z wodą destylowaną i włożenia elektrody pH-metru do roztworu. Jeśli używasz elektronicznego pH-metru do gleby, wystarczy wbić sondę urządzenia bezpośrednio w ziemię i odczytać wynik na wyświetlaczu.
   
   
3. Oceń wynik:
   Gleby kwaśne mają pH poniżej 7.
   Gleby zasadowe mają pH powyżej 7.
   Optymalne dla większości roślin ogrodowych jest pH lekko kwaśne (6,0–6,5).

Analiza fizycznych właściwości gleby

Fizyczne cechy gleby, takie jak jej struktura, są równie ważne jak chemiczne parametry. Możesz je zbadać samodzielnie, korzystając z prostego testu:

1. Pobierz wilgotną próbkę gleby.
   
   
2. Spróbuj zagnieść ją w dłoni:
   Jeśli gleba się kruszy i rozsypuje, jest lekka (przepuszczalna, ale mało żyzna).
   Jeśli tworzy zwartą grudkę, jest średnia (idealna do uprawy).
   Jeśli lepi się jak glina, jest ciężka (bardzo żyzna, ale mało przepuszczalna).
   
   
3. Co oznaczają wyniki?
   Gleby ciężkie są zwykle bardziej żyzne, ale mogą zatrzymywać nadmiar wody.
   Gleby lekkie są przepuszczalne, ale często wymagają wzbogacenia w materię organiczną.
   Gleby średnie są optymalne – równowaga między żyznością a przepuszczalnością.

Analiza chemiczna gleby

Pozostałe analizy, takie jak określenie zawartości składników odżywczych (np. azotu, fosforu, potasu), najlepiej zlecić profesjonalnym laboratoriom. Zleć badanie w ośrodku doradztwa rolniczego lub innym laboratorium gleboznawczym. Tego typu badania są szczególnie polecane na terenach zdegradowanych lub poprzemysłowych, gdzie gleba mogła zostać zanieczyszczona i wymaga regeneracji.

Mapa światła i cienia, czyli jak sprawdzić, gdzie dociera słońce?

Oświetlenie ogrodu, czyli analiza nasłonecznienia, to jedna z kluczowych kwestii przy planowaniu ogrodu. Rośliny mają różne wymagania – jedne potrzebują pełnego słońca, inne preferują półcień, a jeszcze inne najlepiej radzą sobie w cieniu. Dlatego warto wiedzieć, które części ogrodu są najbardziej nasłonecznione. 

Fot. Sebastian / Adobe Stock 

Google Earth może pomóc określić orientację ogrodu względem słońca, co ułatwi planowanie nasadzeń. Dodatkowo warto skorzystać z aplikacji do śledzenia słońca, takich jak Sun Seeker czy Sun Surveyor, które pokazują trajektorię słońca oraz długość cienia w danym miejscu i czasie. Dzięki nim można precyzyjnie przewidzieć, które obszary ogrodu będą najbardziej nasłonecznione w różnych porach dnia i roku.

Jak przeprowadzić analizę nasłonecznienia?

1. Obserwuj ogród przez cały dzień.
   Wybierz pogodny dzień i zanotuj, jak zmienia się nasłonecznienie w różnych częściach ogrodu. 
   Zaznacz na mapie ogrodu miejsca, które są oświetlone rano, w południe i po południu.
   Zwróć uwagę na cienie rzucane przez drzewa, budynki czy inne elementy krajobrazu.
   
   
2. Podziel ogród na strefy.
   Strefy pełnego słońca – oświetlone przez co najmniej 6 godzin dziennie.
   Strefy półcienia – oświetlone przez 3–6 godzin dziennie.
   Strefy cienia – oświetlone mniej niż 3 godziny dziennie.
   
   
3. Zanotuj zmiany sezonowe.
   Pamiętaj, że nasłonecznienie zmienia się w ciągu roku. Latem słońce znajduje się wyżej na niebie, a zimą niżej, co wpływa na długość i intensywność oświetlenia.

Gdzie jest sucho, a gdzie mokro? Analiza wilgotności ogrodu

Stan wilgotności gleby i poziom wód gruntowych to kluczowe czynniki wpływające na zdrowie roślin i funkcjonowanie ogrodu. Analiza wilgotności pomaga określić, które miejsca w ogrodzie są bardziej suche, a które wilgotne. Zrozumienie, jak rozkłada się wilgotność w ogrodzie, jest podstawą jego właściwego planowania. Dzięki tej wiedzy dobierzesz rośliny do warunków.

Fot. Adobe Stock

Dobieraj rośliny i rozwiązania zgodnie z warunkami glebowymi – to pozwoli zaoszczędzić wodę, zasoby i czas na pielęgnację. W miejscach o wysokiej wilgotności unikniesz problemów z nadmiarem wody, jeśli zadbasz o odpowiedni drenaż lub wybierzesz gatunki wodnolubne, takie jak kosaćce czy tatarak. Na suchych stanowiskach popraw strukturę gleby, dodając materię organiczną, lub postaw na rośliny odporne na suszę. Analiza wilgotności gleby pomoże stworzyć ogród dostosowany do naturalnych warunków, co sprzyja zdrowemu wzrostowi roślin i minimalizuje konieczność podlewania.

Jak przeprowadzić analizę wilgotności ogrodu?

1. Sprawdź dokumentację budowlaną.
   Jeśli masz dostęp do dokumentacji budowlanej swojej działki, znajdziesz tam informacje o poziomie wód gruntowych. Takie dane są szczególnie ważne, gdy zakładasz ogród na terenie, który był wcześniej zabudowany lub przekształcony.
   
   
2. Obserwuj ogród po deszczu i odpowiedz na pytania: 
   W których miejscach woda stagnuje po większych opadach?
   Gdzie ziemia wysycha najszybciej?
   Czy są obszary, które regularnie pozostają wilgotne lub podmokłe?
   
   
3. Zbadaj wilgotność gleby.
   Wbij szpadel w ziemię i sprawdź, czy gleba na głębokości około 30 cm jest sucha, wilgotna czy mokra.
   Dotknij gleby – jeśli się klei i jest ciężka, oznacza to wysoką wilgotność. Jeśli jest sypka, może być zbyt sucha.

Wyjdź na spacer i posłuchaj wiatru

Zanim zaczniesz planować, poświęć chwilę na uważną obserwację. Wyjdź na spacer do ogrodu. Zwolnij i pozwól sobie patrzeć i słuchać. Zwróć uwagę, jak wiatr porusza gałęziami drzew i krzewów. Te dźwięki mogą wiele powiedzieć o warunkach panujących w Twoim ogrodzie.

• Zwróć uwagę, jak wiatr przemieszcza się między roślinami i zabudowaniami. Czy w niektórych miejscach tworzą się silne przeciągi? Czy są zakątki osłonięte, w których panuje niemal zupełna cisza? Te obserwacje pomogą Ci lepiej zrozumieć mikroklimat ogrodu – dowiesz się, które rośliny wymagają dodatkowej ochrony przed wiatrem, a gdzie warto posadzić gatunki dobrze znoszące podmuchy.
  
  
• Nie zapomnij spojrzeć na same rośliny. Przyjrzyj się ich liściom i pędom – czy wiatr powoduje ich nadmierne wyginanie, czy niektóre rośliny rosną przechylone w jedną stronę? Może w pewnych miejscach ziemia szybciej wysycha, co wskazuje na silniejsze przewiewy? Takie szczegóły pozwolą Ci lepiej dobrać roślinność do warunków panujących w danej części ogrodu oraz zaplanować ewentualne osłony przeciwwiatrowe, takie jak żywopłoty, pergole czy nasadzenia drzew i krzewów.
  
  
• Spacerując, obserwuj także ruch powietrza wokół domu i innych budynków. Czy narożniki budynków wzmacniają siłę wiatru? Czy ściany tworzą naturalne bariery, za którymi można stworzyć bardziej zaciszne miejsce do wypoczynku? Być może w niektórych miejscach warto rozważyć ustawienie donic, trejaży czy elementów małej architektury, które pomogą regulować przepływ powietrza.

Spacer po ogrodzie i uważne wsłuchiwanie się w jego rytm to pierwszy krok do świadomego projektowania. Dzięki tej prostej analizie możesz odkryć potencjalne wyzwania w funkcjonalnym użytkowaniu przestrzeni i stworzyć miejsce lepiej współgrające ze środowiskiem.

Profesjonalna inwentaryzacja terenu - kiedy jest potrzebna i co obejmuje? 

Jeśli planujesz zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni, chcesz chronić wartości przyrodnicze lub potrzebujesz rzetelnej oceny stanu działki, fachowa inwentaryzacja terenu jest niezbędna. Co zawiera profesjonalna inwentaryzacja terenu?
Jest to szczegółowy spis elementów składających się na dany obszar, uwzględniający m.in.:

• Roślinność, zabudowę i nawierzchnię – pełna dokumentacja istniejących obiektów i zieleni.
• Infrastrukturę – sieci wodociągowe, kanalizacyjne, energetyczne, oświetlenie i inne elementy techniczne.
• Analizę komunikacji – ocenę układu dróg, ścieżek i dostępności przestrzeni.
• Analizę kompozycji – badanie harmonii przestrzennej i relacji między elementami krajobrazu.
• Analizę funkcji – określenie, jak teren jest wykorzystywany i jakie pełni role.
• Analizę wartości – identyfikację istotnych walorów krajobrazowych, historycznych i kulturowych.
• Analizy przyrodnicze – ocenę zdrowotności drzew, stan ekosystemu, poziom bioróżnorodności, siedlisko fitosocjologiczne.

Profesjonalna inwentaryzacja terenu to kluczowy krok w świadomym urządzaniu przestrzeni, dzięki któremu unikniesz kosztownych błędów i lepiej wykorzystasz potencjał działki. Projektant ogrodów na podstawie przeprowadzonych analiz wskaże najlepsze rozwiązania dostosowane do warunków lokalnych i Twoich potrzeb.

 Tekst: Katarzyna Zabielska, zdjęcie tytułowe: Marzena / Adobe Stock