Kolce i ciernie | 10 cennych kłujących roślin do ogrodu

Nawet najbardziej kłujące pędy, liście, a nawet kwiatostany nie zniechęcą ogrodników przed uprawą swoich ulubionych roślin – róże są tego najlepszym przykładem. Łukasz Skop na łamach magazynu Gardeners' World Edycja Polska przygląda się roślinom o wyjątkowych kolcach i cierniach oraz radzi, jak bezpiecznie się z nimi obchodzić.

Posłuchaj
00:00
Artykuł pochodzi z magazynu:
Gardeners' World. Edycja Polska
Gardeners' World. Edycja Polska
Marzec 2024
Przejrzyj i kup
13
Spis treści
Gdzie w ogrodzie spotkamy kłujące rośliny? Po co roślinom potrzebne są kolce i ciernie? Jakie jest znaczenie kolców i cierni? Jakie części roślin mogą być kłujące? Jakie krzewy kłujące wykorzystać na żywopłot? Jakie kłujące byliny warto posadzić na rabacie? Czym się różnią ciernie od kolców? Angielskie i łacińskie określenia na cierń i kolec Jak pielęgnować kłujące rośliny? Co w przypadku ukłucia?


Artykuł pochodzi z magazynu
Gardeners' World. Edycja Polska / Marzec 2024

Wszyscy byliśmy w tym miejscu – chwila nieuwagi, bolesne ukłucie, a później żmudne wyjmowanie kolca lub ciernia ze skóry. Takie wypadki zdarzają się często, szczególnie jeśli masz w ogrodzie kłujące rośliny, a tych trudno zupełnie uniknąć. Uważaj na rabatach – królowa wszystkich kwiatów, róża, potrafi dotkliwie pokłuć, choćbyś miał w stosunku do niej najlepsze zamiary. W sadzie czyhają długie ciernie, które wyglądają jak zaostrzone krótkie wyrostki. Po swoich dzikich przodkach dziedziczyły je niektóre odmiany śliw i gruszy. Bezpiecznego schronienia przed ukłuciem nie znajdziesz też w jagodniku. Tyle samo tam pysznych owoców, co okazji do zadrapań. Drobne, niemal niewidoczne gołym okiem kolce pokrywają gęsto pędy malin, większe spotkamy u jeżyn, a szczególnie zaciekle dostępu do swoich owoców broni agrest.

Wszystkie kłujące struktury mają jedną nadrzędną funkcję: zniechęcają zwierzęta przed zjedzeniem rośliny. Jeśli cierń lub kolec zakończony jest haczykiem, wtedy może też służyć roślinom do zdobywania nowych terenów.

Zakrzywione kolce można spotkać np. u wybranych róż, którym pomagają się wspiąć wyżej, ponad rosnących wokół sąsiadów. Haczyki u kaktusów działają jak lasso: zaczepiają się o przechodzące obok zwierzęta, oddzielają się od rośliny matecznej z fragmentem pędu i w ten sposób rozmnóżki są przenoszone w nowe miejsca. Podobne zadanie mają kolczaste wyrostki na kwiatostanach naszych krajowych dzikich roślin, np. łopianu, rzepiku czy rzepienia.

ciernisty krzew z gniazdem ptaków w ogrodzie jesienią i zimą
Fot. Iwona AdobeStock
W ciernistych krzewach ptaki znajdują bezpieczne miejsce na założenie gniazd

Pomiędzy roślinami a zwierzętami wciąż trwa wyścig zbrojeń. Im bardziej rośliny próbują się bronić, tym sprytniejsze sposoby pokonania tych zabezpieczeń wynajdują zwierzęta. Kłujące zarośla zapewniają jednak fantastyczne schronienie dla wszystkich mniejszych gatunków, zarówno zwierząt, jak i roślin. Ptaki śpiewające mogą bezpiecznie zakładać w nich gniazda – cierniste krzewy zapewniają im ochronę przed drapieżnikami atakującymi i z ziemi, i z powietrza.

Pod kłującymi gałęziami drobne ssaki wydają na świat młode i znajdują pożywienie, korzystając ze smacznych owoców, w poszukiwaniu których nie muszą wychodzić na otwartą przestrzeń.

W zaroślach z tarniny, ałyczy i głogu mogą bezpiecznie kiełkować nasiona dzikich roślin, których nie dosięgną zające ani sarny. Ciernie i kolce zapewniają więc bezpieczeństwo nie tylko roślinom, które je wytwarzają, ale też tworzą siedliska, w których ostoję znajduje całą masa dzikich stworzeń. I choćby z tego powodu nie warto od razu z nich rezygnować.

glediczja trojcierniowa - pień z cierniami
Fot. Littlekissphotograpy AdobeStock
Glediczja trójcierniowa posiada budzące postrach kilkunastocentymetrowe ciernie

To, co wywołuje największe przerażenie, potrafi też wprawić w zachwyt: jedno z najbardziej kłujących drzew, glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos) ma ciernie osiągające kilkanaście centymetrów długości, które w dodatku są rozgałęzione i wyrastają wprost z pnia. To musi budzić respekt. Gałęzie w środku korony dorosłych drzew są ich jednak zupełnie pozbawione, ale można to zaobserwować dopiero u kilkunastometrowych okazów.

Zwierzęta, przed którymi glediczja wytworzyła taką obronę, dawno już wyginęły – to plejstoceńskie mastodonty, które były spokrewnione z mamutami. Glediczja dobrze znosi polskie warunki i nie jest wymagająca, wiec każdy może się przekonać, z czym miały do czynienia olbrzymy z przeszłości.

Kolczaste wyrostki pojawiają się także na liściach roślin, zwykle na krawędziach blaszki liściowej. Kolczaste liście u krzewów mają między innymi ostrokrzewy i mahonie, ale zdecydowanie więcej jest kłujących bylin. Szczeć, przegorzan czy ostropest kłują od stóp, do głów – nawet ich kwiatostany są wyposażone w kolce. Mikołajki bywają bardziej przyjazne. Niezwykle odporny i niewymagający mikołajek płaskolistny (Eryngium planum) ma gładkie liście, a kłujące tylko kwiatostany. Wszystkie te kłujące wyrostki dodają roślinom gracji i elegancji – najlepszym na to dowodem są kolczaste liście akantu, które jako motyw zdobniczy w architekturze były wykorzystywane już w starożytności, najczęściej na kapitelach kolumn.

Ciernie i kolce zwykle nie są gwoździem programu, ale marzec to dobry miesiąc, żeby zwrócić na nie uwagę. Przyjrzyj się im, zanim na dobre zasłonią je liście i kwiaty i podchodź do nich z ostrożnością – najlepiej z parą grubych rękawic na dłoniach.

5 kłujących krzewów na żywopłoty

kwitnący w ogrodzie na żółto ostrokrzew Juliany
Fot. Nahhan AdobeStock
Berberys Juliany (Berberis julianae)
Utrzymujący przez zimę liście gęsty krzew o groźnych cierniach i atrakcyjnych żółtych kwiatach pod koniec maja. Dobrze znosi susze i upały. Nadaje się na luźne lub formowane żywopłoty – stworzy trudną do sforsowania barierę.
Wysokość x Szerokość 2,5 m x 2 m
żółto-zielone liście ostrokrzewu kolczastego Rubricaulis Aurea w ogrodzie
Fot. Łukasz Skop
Ostrokrzew kolczasty (Ilex aquifolium) ’Rubricaulis Aurea’
Kolczaste, kremowo obrzeżone liście zdobią roślinę przez okrągły rok, a czerwone owoce są dodatkową ozdobą. Małe sadzonki w pierwszych latach wzrostu wymagają okrycia bryły korzeniowej ściółką.
W x S 2 m x 2 m
poncyria trójlistkowa i jej żółte owoce na nagich pędach w ogrodzie
Fot. HVPM Dev AdobeStock
Poncyria trójlistkowa (Poncirus trifoliata)
Jedyny cytrus, który przez cały rok można uprawiać w Polsce w gruncie. Wiosną wydaje pachnące białe kwiaty. Aromatyczne żółte owoce są cierpkie na surowo, ale nadają się na konfitury. Gęste gałęzie są wyposażone w groźne ciernie.
W x S 2,4 m x 1,8 m
pokryte kolcami pędy róży czteropłatkowej Pteracantha w ogrodzie
Fot. Schmutzler-Schaub AdobeStock
Róża czteropłatkowa (Rosa omeiensis) ‘Pteracantha’
Wydatne płaskie kolce pokrywają każdy pęd tej róży. Dzięki intensywnemu wybarwieniu zdobią krzew przez cały rok. Kwitnie na początku czerwca białymi, pojedynczymi kwiatami.
W x S 2 m x 2 m
śliwa tarnina i jej owoce na pędach pokrytych cierniami w ogrodzie jesienią
Fot. Vladyslav Siaber AdobeStock
Śliwa tarnina (Prunus spinosa)
Rodzimy krzew z cierniami pochodzącymi od krótkich pędów. Kwitnie na początku kwietnia. Tworzy gęste zarośla – łatwo odrasta od korzeni. Zapewnia schronienie wielu dzikim zwierzętom. Sinoniebieskie owoce po przemrożeniu nadają się na nalewki.
W x S 4 m x 4 m

5 kłujących bylin

karczoch zwyczajny - bylina o kolczastych srebrnych liściach
Fot. Matteo Gabrieli AdobeStock
Karczoch zwyczajny (Cynara cardunculus)
Okazała bylina, którą najłatwiej traktować jak roślinę jednoroczną (łatwo przemarza). Ma pierzaste, srebrzyste liście i kolczaste kwiatostany, które pojawiają się w drugim roku uprawy.
W x S 1,5 m x 1 m
kłujące niebieskie kwiatostany mikołajka płaskolistnego
Fot. V_ridjin AdobeStock
Mikołajek płaskolistny (Eryngium planum)
Niezawodna bylina na słoneczne, suche i piaszczyste stanowiska. Latem wydaje srebrnoniebieskie, lekko kłujące kwiatostany. Przyciąga motyle, pszczoły i całe mnóstwo chrząszczy.
W x S 0,9 m x 0,6 m
fioletowy kwiatostan ostropestu plamistego o kolczastych liściach
Fot. Ruckszio AdobeStock
Ostropest plamisty (Silybum marianum)
Tworzy rozety biało nakrapianych, kolczastych liści i rozgałęzione kwiatostany z purpurowymi środkami. Przywabia trzmiele. Kwitnie w pierwszym roku uprawy, łatwo się rozsiewa.
W x S 1 m x 0,7 m
niebieski kwiatostan kolczastego przegorzanu kulistego
Fot. lapis2380 AdobeStock
Przegorzan kulisty (Echinops sphaerocephalus)
Niebieskie kolczaste kwiatostany rozkwitają na wysokich łodygach. Zdobią rabaty także zimą, po całkowitym zaschnięciu. Z nasion chętnie korzystają ptaki.
W x S 1,2 m x 0,9 m
fioletowy kwiatostan szczeci pospolitej rośliny pokrytej kolcami
Fot. Andrew AdobeStock
Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum)
Kwitnie na biało lub fioletowo. Zrośnięte parami wokół łodygi liście gromadzą wodę, z której jak z poidełka mogą korzystać ptaki. Jest wysoką rośliną dwuletnią – nadaje się na tył rabaty.
W x S 1,8 m x 0,8 m

Kolce kontra ciernie

Mają podobne zadanie, ale różne pochodzenie i właściwości

Fot. Sergiogen AdobeStock
Kolce róży zasychają w 2–3 roku od wyrośnięcia. Można je wtedy odłamać, nie powodując uszkodzenia pędów

KOLCE u roślin są wytworami skórki (epidermy) oraz tkanek znajdujących się tuż pod nią. Występują najczęściej na łodygach (np. u róży lub jeżyny), ale także na liściach (np. u ostu) lub nawet na owocach (np. u kasztanowca). Nie są połączone z rośliną wiązkami przewodzącymi, dlatego – w odróżnieniu od cierni – łatwo można je oderwać od rośliny.

Fot. Anna AdobeStock
Wśród delikatnych kwiatów pigwowca japońskiego (Chaenomeles japonica) można znaleźć liczne ciernie z przekształconych krótkich pędów

CIERNIE powstały w wyniku przekształcenia liści (np. u kaktusów), pędów (np. u śliwy mirabelki) lub przylistków (np. u robinii akacjowej), więc w przeciwieństwie do kolców mają własną wiązkę przewodzącą wzmocnioną drewnem, przez co są silnie połączone z rośliną. Jak w prosty sposób odróżnić kolce i ciernie? Jeśli dadzą się łatwo oderwać w całości od rośliny – to kolce, jeśli nie – to ciernie.

Językowe pułapki

W języku polskim o kłujących roślinach przyjęło się mówić, że są kolczaste – co nie zawsze jest botanicznie poprawne, bo w końcu najbardziej kłujące ze wszystkich roślin, kaktusy, mają ciernie, a więc są cierniste. Słownik Języka Polskiego PWN nie podaje satysfakcjonującego rozstrzygnięcia: znajdziemy w nim, że „ciernisty” to… „mający kolce”.

Ciernie ogólnie raczej rzadko pojawiają się w polskich zwrotach i wyrażeniach – najbardziej znana jest prawdopodobnie „korona cierniowa”, która rzeczywiście została wykonana z rośliny posiadającej ciernie, głożyny cierń Chrystusa (Ziziphus spina-christi). Również tłumaczenie tytułu powieści Colleen McCullough, „Ptaki ciernistych krzewów” wydaje się nadzwyczaj trafne – krzewy częściej są wyposażone w ciernie niż w kolce.

Jednak, jak mówi znane powiedzenie, „nie ma róży bez kolców”. O ile w języku polskim trafnie występuje w nim termin „kolec”, o tyle w języku angielskim, w którym funkcjonuje nawet więcej różnych określeń na kłujące części roślin niż w polskim (zobacz poniżej), mówi się „every rose has its thorns”, czyli… nie ma róży bez cierni. W polszczyźnie też znajdziemy jednak takie językowe kwiatki bo, jak śpiewała Edyta Geppert, „jaka róża taki cierń”.

W opisach po angielsku

  • Thorns – ciernie z przekształconych pędów
  • Spines – ciernie z przekształconych liści
  • Prickles – kolce wytworzone na skórce

W nazwach łacińskich

  • Echinatus – kolczasty, najeżony
  • Spinosus – ciernisty, kolczasty
  • Spinosissimus – silnie ciernisty lub kolczasty
  • Inermis – bezbronny, bezcierniowy, pozbawiony kolców
rękawice do pielęgnacji kłujących roślin pokrytych kolcami lub cierniami
Fot. Nur AdobeStock

Jak usunąć cierń lub kolec?

Bliskie spotkania z kłującymi roślinami mogą zakończyć się bardzo boleśnie, a wyjęcie ze skóry kolca lub ciernia to nierzadko trudne zadanie. Oto sprawdzone sposoby jak sobie z tym poradzić:

  1. Noś grube rękawice z długimi mankietami przy wszystkich pracach związanych z kłującymi roślinami, szczególnie podczas przycinania i przesadzania. Istnieją specjalne rękawice do cięcia róż, które są odporne na przebicie, ale równie dobrze sprawdzą się skórzane rękawice spawalnicze lub pszczelarskie.
  2. Miej pod ręką sterylną igłę, pęsetę i środki odkażające typu Octanisept lun SutriSept. Wyjmij kolec lub cierń najszybciej, jak to możliwe. Im dłużej ciało obce znajduje się w skórze, tym staje się miększe i trudniejsze do usunięcia.
  3. Maść ichtiolowa pomaga w usunięciu kolca lub ciernia. Oczyszczone miejsce należy posmarować maścią, zabandażować i pozostawić na kilka godzin. Maść ichtiolowa pomoże przesunąć kolec lub cierń na powierzchnię skóry, a dodatkowo działa antybakteryjnie i ułatwia gojenie się rany.

Tekst: Łukasz Skop, zdjęcie tytułowe BeatriceF.Gale / AdobeStock

 

Artykuł pochodzi z magazynu
Gardeners' World. Edycja Polska / Marzec 2024

Obserwuj
Autor
Gardeners' World. Edycja Polska Gardeners' World. Edycja Polska

To wydanie licencyjne największego brytyjskiego magazynu ogrodniczego. W zielonym ogródku publikowane są wybrane artykuły.

Artykuły autora Wszyscy autorzy
Tematy
To się przyda
Tagi
Najnowsze treści