Rodzina wrzosowatych | Poznaj gatunki znane i mniej znane

W obrębie rodziny wrzosowatych botanicy wyróżniają około 100 rodzajów. W polskiej florze naturalnie występują przedstawiciele 8: borówka i żurawina, chamedafne, mącznica, modrzewnica, azalia, wrzos i wrzosiec. Spośród tej licznej rodziny największą popularnością miłośników i kolekcjonerów roślin cieszą się różaneczniki – drzewa i krzewy o ozdobnych kwiatach i liściach.

Na świecie wyhodowano tysiące odmian różaneczników, a na rynek ogrodniczy co roku wprowadzane są nowe kreacje, co warte odnotowania – także uzyskiwane przez polskich hodowców.

Warto pamiętać, że oprócz wspaniałych różaneczników szkółki i centra ogrodnicze oferują kilka innych, nie mniej efektownych rodzajów i gatunków krzewów z rodziny wrzosowatych, doskonale nadających się do tworzenia ozdobnych przez cały rok ogrodowych kompozycji. Są to m.in. przedstawiciele rodzajów kalmia i kiścień.

Jego wysokość – różanecznik

Różaneczniki (Rhododendron) są roślinami osiągającymi największe rozmiary w rodzinie wrzosowatych – w naturze wiele z nich dorasta do kilkunastu metrów wysokości, swoim pokrojem przypominają kasztanowce – tworzą masywny pień i grube konary, budząc zaskoczenie i podziw osób, które po raz pierwszy miały okazję je oglądać w miejscach, z których pochodzą, np. podczas trekkingu w Himalajach. U nas nie osiągają tak imponujących rozmiarów i w ogromnej większości są krzewami, które od maja do czerwca skupiają na sobie uwagę i stają się największą atrakcją ogrodów i parków. Obsypane „od stóp do głów” kwiatami zachwycają swoim pięknem i wcale nie są tak trudne w uprawie, jak się powszechnie uważa.

W warunkach klimatycznych Polski można śmiało uprawiać dziesiątki (jeśli nawet nie setki) odmian różaneczników. Uwagę przyciągają zwłaszcza odmiany zaliczane do grupy różaneczników wielkokwiatowych – krzewy tworzące na szczytach pędów okazałe kwiatostany zbudowane z dużych, lejkowatych kwiatów. Ogromne zróżnicowanie odmianowe różaneczników i azalii zawdzięczamy ogrodnikom, którzy od XIX wieku prowadzili i nadal kontynuują intensywne prace hodowlane. W ten sposób uzyskano nie tylko szereg selektów różniących się wielkością, barwą i kształtem kwiatów, ale także siłą wzrostu, barwą liści oraz odpornością krzewów na mróz. Powstaje pytanie, które wybrać z tak bogatej oferty? Najważniejszym kryterium w ocenie specjalistów od ich produkcji i uprawy powinna być mrozoodporność. Położenie Polski w strefie klimatu przejściowego sprawia, że uprawiane u nas różaneczniki jednego roku mogą w ogóle nie doświadczyć ani śniegu, ani mrozu, z kolei w innych latach muszą znosić kilkudziesięciostopniowe spadki temperatury poniżej 0°C.

Spośród sprawdzonych, uprawianych od lat odmian, charakteryzujących się pełną mrozoodpornością na pewno warto polecić różanecznik 'Roseum Elegans' – rozłożysty, zimozielony krzew o silnym wzroście i wzniesionym pokroju. Po 10 latach dorasta do 2,5 m wysokości i 3 m szerokości. Tworzy ciemnozielone, skórzaste liście oraz różowofioletowe kwiaty z delikatną, brązową plamką na górnym płatku, zebrane po 14-18 sztuk w efektowne i bardzo liczne, luźne kwiatostany. Kwitnie niezawodnie na przełomie maja i czerwca. Odmiana jest całkowicie mrozoodporna (znosi mróz do -30°C), odporna na zanieczyszczenia powietrza.

Równie wartościowy jest różanecznik 'Catawbiense Album' – jedna z najpopularniejszych w Europie odmiana różanecznika. Tworzy krzewy 2-3 metrowej wysokości. Jego kwiaty są w pąkach jasnoliliowe, po otwarciu czysto białe, z wyraźną, oliwkowobrązową plamką na górnym płatku. Zakwita pod koniec maja i kwitnie do połowy czerwca. Świetna mrozoodporność do -30°C.

Dosyć podobny, ale nieco później zakwitający, jest różanecznik 'Album Novum' o białych kwiatach, delikatnie liliowo nabiegłych, z żółtozielonym rysunkiem. Znosi mróz do -26°C. Miłośników różaneczników o czerwonych kwiatach na pewno nie zawiedzie odmiana 'Nova Zembla' tworząca obficie kuliste, okazałe kwiatostany zbudowane z 13-17 rubinowoczerwonych, lejkowatych kwiatów. Ich dodatkową ozdobą są złociste woreczki pyłkowe zawieszone na łukowato wygiętych pręcikach. Odmiana wyjątkowo odporna na mróz (do -30°C), dobrze znosi bezpośrednie nasłonecznienie!

Mniej odporny na mróz, ale bardzo piękny jest różanecznik 'Alfred'. Jego cechą charakterystyczną są duże jasnofioletowe kwiaty, zebrane po 11-14 w kopułkowate kwiatostany na szczytach pędów. Kwiaty mają lekko fryzowane brzegi, wewnątrz są nieco jaśniejsze, a na górnym płatku mają żółtozielony rysunek. Na wschodzie kraju zaleca się okrywanie roślin tej odmiany na zimę stroiszem.

Polskie odmiany

Hodowlą różaneczników w Polsce zajmuje się Jan Ciepłucha. W swojej szkółce w Konstantynowie uzyskał kilkanaście odmian różaneczników, które z sukcesem wprowadził na rynek. Na wyróżnienie zasługuje kolekcja Królewskich Rododendronów, obejmująca odmiany noszące nazwy władców Polski, uzyskana z wykorzystaniem wyjątkowo odpornych na mróz odmian pochodzących z Finlandii oraz najnowsza kolekcja Rhodo Kiss, dostępna w sprzedaży od 2019 seria 3 nowych odmian różaneczników wyróżniających się intensywną, soczystą barwą kwiatów: 'Double Kiss', 'Late Kiss' i 'Neon Kiss'. Bardzo ciekawa jest też odmiana o ozdobnych, biało obrzeżonych liściach 'Anna’s Platinum'.

Do prawidłowego wzrostu różaneczniki wymagają gleb kwaśnych, o pH w granicach 4-5,5, preferują podłoża umiarkowanie wilgotne, przepuszczalne i bogate w próchnicę. Różaneczniki zimozielone najlepiej rosną w półcieniu, wówczas lepiej zimują. Najlepiej czują się w otoczeniu wyższych krzewów i drzew. Wszystkie rośliny z rodzaju Rhododendron lubią ściółkowanie przekompostowaną korą sosnową.

Przykrycie gleby 5-10 cm warstwą kory skutecznie ogranicza wysychanie podłoża, hamuje rozwój chwastów, zabezpiecza system korzeniowy przed przemarzaniem i pozwala utrzymać odpowiednie pH.

Oryginalne pucharki

Przypominające nieco krzewy różanecznika kalmie (Kalmia) są uznawane za jedne z najpiękniejszych roślin ozdobnych sprowadzonych z Ameryki Północnej. W Polsce nie są jeszcze zbyt popularne, ale z pewnością warto je sadzić w ogrodach przydomowych jako oryginalne uzupełnienie rabat lub wrzosowisk, tym bardziej, że coraz częściej są oferowane w szkółkach i sklepach ogrodniczych, zwłaszcza kalmia szerokolistna (Kalmia latifolia) i jej odmiany.

Kalmia szerokolistna to zimozielony krzew o wolnym tempie wzrostu. Po kilkunastu latach uprawy osiąga zwykle nie więcej niż 1 m wysokości. Jej pędy są stosunkowo cienkie, wzniesione, ale niektóre z nich częściowo pokładają się po ziemi. Liście przypominają wyglądem liście wawrzynu lub różaneczników, są eliptyczne, mają do 10 cm długości i do 4 cm szerokości, są osadzone na krótkich ogonkach. Blaszki liściowe są skórzaste, grube, z wierzchu ciemnozielone i połyskujące, od spodu jasnozielone i matowe, na wierzchołkach zaostrzone.

Kwiaty pojawiają się w czerwcu i są zebrane po 40-50 w szczytowych baldachogronach. Pąki kwiatowe mają charakterystyczne i ciekawe żebrowanie. Budowa kwiatów też jest oryginalna – składają się one z 5 zrośniętych płatków korony, tworzących szerokie pucharki z barwną obwódką. W zależności od odmiany kwiaty są białe, różowe, czerwone lub bordowe i mają średnicę od 1 do około 2 cm. Jeśli przyjrzymy się kwiatom z bliska, zauważymy, że na wewnętrznej stronie płatków znajdują się małe zagłębienia, w których umieszczone są główki pylników. Gdy dojrzały kwiat odwiedzi owad i dotknie swoimi odnóżami pręcików, ich główki uwalniają się z zagłębień i wystrzeliwują niczym małe katapulty w kierunku owada.

Spośród dostępnych na rynku odmian warto zwrócić uwagę na kalmię 'Kaleidoskop', uzyskaną pod koniec lat osiemdziesiątych w USA przez Richard’a Jaynes’a. Jej najcenniejsze zalety to bardzo atrakcyjne, malinowe kwiaty z jasną obwódką, długi okres kwitnienia i podwyższona mrozoodporność.

Inne warte polecenia odmiany to m.in. różowa 'Carol', czerwona 'Raspberry Glow', biało-purpurowa 'Sterntaler' oraz polskiej hodowli odmiana 'Muras' o talerzykowatych kwiatach w pąkach lekko różowych, po otwarciu czysto białych.

Kalmie nie należą do roślin łatwych w uprawie. Ponieważ ich system korzeniowy jest płytki i zbudowany z bardzo drobnych korzeni, rośliny należy sadzić na glebach bogatych w materię organiczną, a zwłaszcza próchnicę, umiarkowanie wilgotnych i o kwaśnym odczynie (pH 4,0-5,5).

Jeśli odczyn podłoża jest wyższy, należy zastosować kwaśny torf oraz przekompostowaną korę sosnową i przekopać je z górną warstwą gleby. Krzewy preferują stanowiskach lekko ocienione. Wystawa ma znaczenie przede wszystkim zimą, gdyż podczas mroźnej i słonecznej pogody liście są narażone na wysychanie. Sadzone w pełnym słońcu na zimę wymagają okrycia stroiszem.

Urocze liście

Historia uprawy najpopularniejszego z kiścieni – kiścienia wawrzynowatego (Leucothoe fontanesiana) w europejskich ogrodach sięga końca XVIII wieku. Gatunek ten występuje naturalnie na terenie Ameryki Północnej, porasta górskie zbocza południowych Appalachów. Jego ozdobą są łukowato powyginane pędy oraz podługowate, zimozielone, błyszczące liście, w mniejszym zaś stopniu kwiaty, ale nie dlatego, że są nieładne, lecz ukryte pod liśćmi. Kiścienie z pewnością zasługują na szerokie rozpowszechnienie, a ich uprawa nie jest trudniejsza od uprawy różaneczników czy kalmii.

Kiścień wawrzynowaty jest niskim krzewem dorastającym do niespełna 1 m wysokości. Roślina tworzy liczne, słabo rozgałęzione pędy o charakterystycznych, zygzakowatych zagięciach. Pędy są lekko wzniesione, część z nich pokłada się na ziemi. Liście są grube, zakończone długim, ostrym wierzchołkiem.

Krzewy kwitną obficie w maju i czerwcu. Kwiaty są walcowate, długości 0,5 cm, nieco rozdęte u podstawy, białawe, mało widoczne, bo przykrywają je liście. Ozdobny jest zarówno sam gatunek, jak i jego niezbyt liczne odmiany różniące się kolorystyką liści. Np. u odmiany 'Rainbow' blaszki liściowe są marmurkowate, obficie pokryte kremowymi, żółtymi i różowymi plamkami, starsze liście mają trochę więcej cętek zielonych, natomiast najmłodsze są karmazynowo różowe. U odmiany 'Scarletta' wiosenne młode przyrosty są brązowoczerwone, potem liście zielenieją, by jesienią przebarwić się na intensywny kolor czerwony z odcieniem burgundu. W tym okresie krzew jest najbardziej dekoracyjny. Wartą polecenia odmianą okrywową jest odmiana 'Nana'.

Kiścień wawrzynowaty wymaga gleb lekkich, próchniczych, wilgotnych, o kwaśnym odczynie. Podobnie jak pozostałe rośliny wrzosowate, kiścień wykształca płytki, delikatny i bardzo silnie rozgałęziony system korzeniowy. Dlatego sadząc rośliny dobrze jest wykopać dołek niezbyt głęboki, ale za to stosunkowo szeroki.

Ponieważ krzewy nie gubią liści na zimę, należy je sadzić w miejscach ocienionych, zacisznych, zwłaszcza w okresie zimy. Gatunek jest odporny na mróz i poza najchłodniejszymi, wschodnimi rejonami kraju, nie wymaga ochrony przed mrozem. Kiścienie najlepiej prezentują się sadzone w grupach, w towarzystwie roślin o podobnych wymaganiach uprawowych.

Tekst: Wiesław Szydło, zdjęcia: Grzegorz Falkowski (ZSzP)

Artykuł powstał we współpracy ze Związkiem Szkółkarzy Polskich. Więcej informacji o roślinach i ich producentach uzyskać można na: www.e-katalogroslin.pl lub www.zszp.pl i pod nr. telefonu 22 435 47 22.