Swojskie wierzby | Najciekawsze gatunki i odmiany

W Polsce występuje naturalnie 26 gatunków wierzb, spośród których dwa są objęte ochroną prawną – wierzba borówkolistna (S. myrtilloides) i wierzba lapońska (S. lapponum). Oba gatunki są wpisane do polskiej Czerwonej Księgi Roślin, rzadko można je spotkać w środowisku naturalnym, ale znajdują się w nielicznych ofertach szkółek wyspecjalizowanych w produkcji gatunków kolekcjonerskich. Gatunkami pospolicie występującymi na terenie Polski są wierzba biała (S. alba), krucha (S. fragilis), purpurowa, czyli wiklina (S. purpurea), iwa (S. caprea), wierzba szara (S. cinerea) oraz wierzba wiciowa (S. viminalis). Jako rośliny ozdobne zastosowanie znajdują odmiany ogrodowe wymienionych gatunków oraz liczne formy mieszańcowe i ich kultywary, nierzadko uzyskane z udziałem gatunków obcego pochodzenia.

Najczęściej spotykane w ogrodach osiedlowych i parkach wierzby to m.in. wierzba biała (Salix alba) oraz wierzba płacząca (S. xsepulcralis) ‘Chrysocoma’. Spośród gatunków krzewiastych najważniejsze znaczenie ma wierzba purpurowa (S. purpurea) ‘Nana’, rozmnażana w szkółkach na skalę masową, wykorzystywana do obsadzania rabat, tworzenia skupin i żywopłotów oraz rekultywacji terenów poprzemysłowych.

Fot. PantherMediaSeller / Depositphotos

Wierzba płacząca 'Chrysocoma'

W prywatnych ogrodach przydomowych uprawia się liczne gatunki i odmiany wierzb o barwnych pędach (u nas głównie kultywary wierzby białej), poskręcanych lub powyginanych gałęziach – kultywary wierzby babilońskiej (S. babylonica) i wierzby mandżurskiej (S. matsudana), intensywnie wybarwionych kotkach – odmiany wierzby smukłoszyjkowej (S. gracilistyla), pstrych liściach – kultywary wierzby całolistnej (S. integra) i wierzby szarej, a także formy płożące i okrywowe – wierzbę alpejską (S. alpina), skandynawską (S. arbuscula) i babilońską.

Fot. scis65 / Depositphotos

Największe wierzby

Wierzba biała występuje na obszarze niemal całej Europy, poza jej północnym krańcami oraz na zachodzie Azji i w północno- zachodniej części Afryki. Zazwyczaj rośnie w lasach łęgowych na brzegach rzek, na stanowiskach zasobnych w wodę. Osiąga ponad 20 m wysokości. Jej lancetowate liście mają do 10-12 cm długości, z wierzchu są ciemnozielone, od spodu białe, pokryte jedwabistymi włoskami.

Wierzba biała jest gatunkiem dwupiennym, na jednych osobnikach tworzą się wyłącznie kwiaty męskie, zebrane w kotki, które można uznać za dekoracyjne, na innych tylko żeńskie, raczej mało efektowne.

Kotki męskie mają do 7 cm długości, w czasie kwitnienia w marcu i kwietniu pokryte są żółtymi pylnikami, dostarczającymi cennego pokarmu białkowego owadom zapylającym. Oba rodzaje kwiatów są także zaopatrzone w gruczoły miodnikowe, wytwarzające nektar wabiący pszczoły, trzmiele i motyle. Wierzba biała jest cennym gatunkiem krajobrazowym, wykorzystywanym niegdyś do obsadzania wiejskich dróg. Bardzo często była ogławiana. Pozyskiwane w wyniku ogławiania pędy wykorzystywano jako kołki do budowy ogrodzeń, drobnymi gałązkami karmiono zwierzęta gospodarskie, grubsze przeznaczano na opał, a smukłych i długich wici używano do zaplatania oraz jako faszynę. Wartą podkreślenia zaletą ogławianych wierzb jest bioróżnorodność, jaką wnoszą do środowiska. W szybko próchniejących pniach tworzą się zagłębienia i dziuple, w których chętnie gniazdują ptaki, a rośliny są środowiskiem życia licznych owadów, grzybów, porostów i mikroorganizmów.

Wierzbę białą, pomimo że nie jest zbyt trwała i długowieczna, warto stosować przede wszystkim w krajobrazie otwartym dolin rzecznych, w parkach, zieleni osiedlowej oraz nad brzegami zbiorników wodnych. Przy podmuchach wiatru ich korony mienią się na biało, wprowadzając do kompozycji ciekawy element dynamiczny.

Wierzba krucha (S. fragilis) to gatunek osiągający podobne rozmiary do wierzby białej, tworzący szeroką, luźną koronę. Swoją nazwę zawdzięcza szeroko odrastającym od pnia konarom, które łatwo odłamać. Zaostrzone na końcach, lancetowate liście mają do 15 cm długości, z wierzchu są zielone i błyszczące, od spodu jasnozielone. W krajach nadbałtyckich uprawia się odmianę ogrodową ‘Bullata’ – wyselekcjonowaną w Szwecji, niskopienną, gęstą formę o kulistej koronie, osiągającą kilka metrów średnicy. Wykorzystuje się ją w ogrodach oraz do obsadzania brzegów zbiorników wodnych, a także sadzi jako samotnik w miejscach eksponowanych. Z pewnością jest to kultywar zasługujący na popularyzację w Polsce.

Pośrednim gatunkiem, trudnym do odróżnienia od dwóch wyżej opisanych, jest wierzba wyniosła (S. × fragilis), obecnie przez niektórych systematyków klasyfikowana jako Salix alba, warta uwagi ze względu na dwie odmiany o barwnych pędach – ‘Vitellina’ o złocistożółtych lub pomarańczowych pędach oraz ‘Britzensis’ (syn. ‘Chermesina’) o młodych gałązkach pokrytych pomarańczową lub czerwoną skórką. Sadzone w parkach, corocznie wiosną przycinane, tworzą liczne pędy o wyrazistej barwie, widoczne z daleka szczególnie w okresie bezlistnym – jesienią i zimą. Niecięte osiągają 10-15 m wysokości.

Płaczący soliter

Wierzba płacząca (Salix ×sepulcralis) ‘Chrysocoma’ jest jedną z najpiękniejszych i najpopularniejszych wierzb. To sporych rozmiarów drzewo, uprawiane w Europie już od ponad 200 lat, urzeka malowniczym pokrojem. Łacińskie słowo „sepulcralis” oznacza „nagrobne”, „cmentarne”. Zwieszające się pędy rośliny faktycznie mogą kojarzyć się z nostalgią lub smutkiem, ale z drugiej strony wierzba ta jest chyba jednym z najbardziej romantycznych drzew parkowych uprawianych w naszym kraju.

Odmianę ‘Chrysocoma’ otrzymano w rezultacie skrzyżowania pochodzącej z Chin wierzby babilońskiej (S. babylonica) ‘Babylon’, charakteryzującej się płaczącym pokrojem, ale wrażliwej na mróz, z wierzbą białą (S. alba) ‘Vitellina’. Uzyskany mieszaniec zachował płaczący pokrój wierzby babilońskiej, a po drugim z rodziców odziedziczył żółtawe pędy i wysoką odporność na mróz.

Wierzba płacząca ‘Chrysocoma’ dorasta do 15-20 m wysokości, tworzy szeroką, majestatyczną koronę z gałęziami zwisającymi do samej ziemi. Niektóre drzewa tworzą 2 lub nawet 3 pnie. Drzewa zachowują walory ozdobne także w okresie bezlistnym – dzięki delikatnym, żółto wybarwionym pędom. Roślina jednopienna, na jej pędach pojawiają się zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie, co jest rzadkością u tego rodzaju, bowiem większość gatunków wierzb należy do roślin dwupiennych. Pojedyncze kotki są małe i nie stanowią wartości dekoracyjnej.

Liście wierzby płaczącej są lancetowate, ostro zakończone, na wierzchu zielone i błyszczące, a od spodu lekko szaroniebieskie, matowe. Wierzba płacząca należy do roślin łatwych w uprawie, całkiem dobrze rośnie na większości umiarkowanie wilgotnych gleb ogrodowych. Wymaga stanowisk słonecznych, jest w pełni odporna na mróz. Niestety jak większość wierzb wykazuje podatność na choroby grzybowe pędów, które mogą prowadzić do opadania drobnych gałązek i liści. W przypadku dużych egzemplarzy choroby te zwykle nie wpływają negatywnie na wartość dekoracyjną drzew, niemniej opadające drobne gałązki i liście mogą być niekiedy uciążliwe.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – wierzba mandżurska 'Erythroflexuosa', 2 – wierzba biała 'Yelverton'

Atrakcyjne pędy

Wierzba mandżurska (Salix) ‘Erythroflexuosa’ stanowi przedmiot zainteresowania florystów, wykorzystujących jej pogięte pędy do tworzenia efektownych kompozycji kwiatowych, ale jest też uprawiana w ogrodach i parkach. Kultywar ten uzyskano w 1972 roku ze skrzyżowania wierzby płaczącej ‘Chrysocoma’ z wierzbą balibońską ‘Tortuosa’. Odmiana ‘Erythroflexuosa’ tworzy niewielkich rozmiarów drzewo o gęstej, jajowatej koronie, osiągające 4-6 m wysokości.

Cechą charakterystyczną rośliny są żółtopomarańczowe, zwisające, spiralnie poskręcane pędy. Lancetowate, jasnozielone liście także są lekko spiralnie skręcone, od góry błyszczące, spodem matowe.

Kotkowate kwiatostany pojawiają się w kwietniu, przed rozwojem liśćmi, ale nie są dekoracyjnej. Odmiana ta preferuje gleby ubogie w wapń i dosyć wilgotne. Źle rośnie na glebach alkalicznych, suchych i zasolonych. Ponadto roślina jest dosyć podatna na choroby grzybowe pędów, dlatego po cięciu pielęgnacyjnym rośliny powstałe rany należy profilaktycznie opryskać fungicydem. Zwykle po kilkunastu latach uprawy drzewo traci na urodzie.

Ozdobne, staśmione pędy tworzy wierzba sachalińska (S. udensis) ‘Sekka’ – odmiana uzyskana w Japonii. Jej pomarańczowo- czerwone pędy są miejscami silnie spłaszczone, a na wierzchołku zagięte na kształt pastorału. Na staśmionych pędach wiosną wyrastają srebrzyste bazie. Wymaga silnego przycinania, dzięki któremu intensywnie się krzewi.

Atrakcyjną odmianą wierzby sachalińskiej jest forma o żółtych liściach ‘Golden Sunshine’. Jej liście mają złocisty kolor, ale w upalne dni, zwłaszcza przy niedoborze wody, są uszkadzane przez słońce. Dlatego kultywar ten trzeba sadzić na glebach stale wilgotnych. Roślina ta rozświetla kompozycje i staje się widocznym z daleka elementem zwracającym uwagę.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – wierzba całolistna 'Pendula', 2 – wierzba purpurowa 'Nana, 3 – wierzba skandynawska

Parasolowate drzewka

Wierzba całolistna (S. integra) pochodzi z Dalekiego Wschodu, jest ceniona za dekoracyjny pokrój, ozdobne liście oraz wigor. Sam gatunek jest rzadko spotykany w uprawie, natomiast bardzo popularne są dwie odmiany ogrodowe: ’Hakuro-nishiki’ o wzniesionych pędach i kolorowych, pstrokatych liściach oraz ’Pendula’, której gałęzie płożą się po ziemi lub efektownie zwieszają się u form piennych – szczepionych na wysokiej podkładce.

Odmiana ‘Pendula’ to doskonała roślina okrywowa, zwłaszcza do obsadzania brzegów zbiorników wodnych. Jej długie, dekoracyjne pędy ścielą się po ziemi, tworząc gęsty kobierzec. W ciągu roku roślina daje nawet 1,5 m długości przyrosty.

Ozdobą krzewu są zielone lancetowate liście, które gęsto pokrywają pędy na całej długości i charakteryzują się zmienną barwą. Najmłodsze liście są w kolorze miedzi, następnie stają się jasnozielone, później przybierają ciemny odcień zieleni. Mają 5-7 cm długości i do 2 cm szerokości. Najważniejszą zaletą odmiany ‘Pendula’ jest wysoka zdrowotność liści, które do późnej jesieni zachowują zieloną barwę i późno opadają.

Kwiaty nie mają znaczenia dekoracyjnego. Roślina ma niewielkie wymagania glebowe i przeciętne wymagania wilgotnościowe, jest w pełni odporna na mróz. Coroczne, wiosenne cięcie jest istotnym zabiegiem, pozwalającym uzyskać liczne młode przyrosty. Cięcie należy wykonać na przedwiośniu, pozostawiając 15-20 cm zeszłorocznego przyrostu.

Wierzba iwa (S. caprea) porasta Europę i Północną Azję. W Polsce występuje na terenie całego kraju. Sam gatunek jest rzadko uprawiany, natomiast szkółki oferują odmiany ozdobnej tej wierzby. Najpopularniejszą z nich jest płacząca odmiana ‘Kilmarnock’, produkowana w postaci drzewka o parasolowatej koronie, często sprzedawana pod nazwą ‘Pendula’. Wysokość rośliny zależy od szczepienia, które zwykle wykonuje się na 1,5 – 2 metrowych podkładkach. Pień takich roślin nie rośnie wzwyż, wydłużają się natomiast zwisające pędy korony, które można skracać.

Odmiana ‘Kilmarnock’ wytwarza męskie kwiatostany w postaci dużych srebrzystych kotków, które pojawiają się na przedwiośniu. Po rozwinięciu pylników kotki przyjmują złocistą barwę. Po przekwitnięciu na pędach zaczynają rozwijać się duże, matowozielone liście, z wierzchu pomarszczone, od spodu pokryte biało-szarym kutnerem. Silne wiosenne cięcie, przeprowadzone tuż po kwitnieniu, odmładza roślinę i pozwala utrzymać parasolowaty pokrój. Dzięki temu zabiegowi wkrótce pojawia się wiele długich pędów, które obficie zakwitną przyszłej wiosny.

Ciekawymi odmianami iwy są także znaleziona w Holandii ‘Curly Locks’, odznaczająca się spiralnie poskręcanymi gałęziami oraz żółtolistna ‘Ogon’ oferowana w formie tradycyjnego krzewu.

Fot. Grzegorz Falkowski

1 – wierzba 'Boydii', 2 – wierzba kurylska

Wierzby okrywowe i miniaturowe

Cennym gatunkiem stosowanym w ogrodach oraz zieleni publicznej jako nieduży krzew ozdobny jest wierzba purpurowa (S. purpurea) ‘Nana’, wyselekcjonowana ze stanowiska naturalnego na początku XX wieku. Roślina dorasta do 1,5 m wysokości, tworzy bardzo cienkie, łatwo poruszające się na wietrze pędy pokryte lancetowatymi, sinozielonymi liśćmi. Odmiana ta jest mało wymagająca w stosunku do gleby i toleruje zanieczyszczenia. Co roku wymaga silnego przycięcia. Nadaje się do tworzenia niskich żywopłotów.

Doskonałym gatunkiem okrywowym na słoneczne stanowiska jest mało u nas znana wierzba skandynawska (S. arbuscula) – gęsty, niski krzew dorastający do około 1 m wysokości. Roślina ta tworzy czerwonawo-brązowe pędy, nieduże, owalne, dekoracyjne, jasnozielone liście do 5 cm długości i około 3 cm szerokości. Kwitnie obficie, tworząc liczne kotkowate kwiatostany o złocistej barwie. Gatunek ten występuje na obszarze od Skandynawii aż po Syberię, jest w pełni odporny na mróz.

Do najmniejszych ogrodów oraz alpinariów polecić można wierzbę ‘Boydii’ – kolekcjonerską odmianę uznawaną za naturalnego mieszańca wierzby wełnistej (S. lanata) i żyłkowanej (S. reticulata). Dorasta zaledwie do 0,5 m wysokości, jest bardzo kompaktowa, tworzy wzniesione pędy pokryte ozdobnymi, grubymi liśćmi pokrytymi wełnistymi, srebrzystymi włoskami.

Jeszcze niższa jest wierzba kurylska (S. kurilensis), pochodząca w Wysp Kurylskich oraz Hokkaido. Jej grube pędy ścielą się po ziemi, a roślina wypiętrza się zaledwie na 20 cm. Duże, okrągłe w zarysie, zielone liście są ciemnozielone i błyszczące, po rozwinięciu owłosione. Uwagę zwracają duże, kotkowate kwiatostany wyrastające pionowo ponad rozwijającymi się liśćmi. Przyciągają one liczne owady poszukujące pożywnego pyłku.

Fot. nahhan / Depositphotos

Wierzba smukłoszyjkowa

Odmiany o kolorowych baziach

Wierzba smukłoszyjkowa (S. gracilistyla) ’Mt Aso’ to niepozorny krzew o luźnym, płaskokulistym pokroju, tworzący atrakcyjne, czerwonoróżowe bazie, które pojawiają się już w lutym lub marcu.

Odmiana ’Mt Aso’ pochodzi z Japonii, została znaleziona na zboczu najwyższego aktywnego wulkanu w tym kraju – góry Aso. Dorasta do 1,5 m wysokości. Zielone, lancetowate liście pokryte są od spodu srebrzystoszarym kutnerem.

U innej odmiany tego gatunku – ‘Melanostachys’ – bazie są niemal czarne. Obie odmiany dostarczają cennego materiału kwiaciarskiego, wykorzystywanego do tworzenia kompozycji florystycznych.

Fot. Grzegorz Falkowski

Wierzba mupińska

Interesującym gatunkiem jest wierzba mupińska (S. moupinensis). Ten krzew najczęściej jest szczepiony na niewysokim pniu i oferowany w formie małego drzewka. Ma niespotykane, grube, czerwone, rozwidlające się pędy, pokryte zimą czerwonobrązowymi, błyszczącymi pąkami. Liście są owalne, długie do 20 cm, w młodości purpurowe, potem ciemnozielone i błyszczące. Wierzba ta świetnie prezentuje się uprawiana w ozdobnych pojemnikach ustawianych na tarasach. Jest odporna na mróz.

Artykuł powstał we współpracy ze Związkiem Szkółkarzy Polskich. Więcej informacji o roślinach i ich producentach uzyskać można na: www.ekatalogroslin.pl lub www.zszp.pl