Pszczele problemy! Pasożyty

Pasożyty pszczół

Pasożytnicze pszczoły należą do trzech rodzin:

• SMUKLIKOWATYCH (Halictidae): z rodzaju Nęczyn (Sphecodes) – ok. 20 gatunków,
  
  
• MIESIARKOWATYCH(Megachilidae): z rodzaju Ścieska (Coelioxys) – 13 gatunków, Szmeronia (Stelis) – 9 gatunków, Ogrotek (Aglaoapis) – 1 gatunek,
  
  
• PSZCZOŁOWATYCH: z rodzaju Koczownica (Nomada) – ok. 50 gatunków, Mamrzyca (Epeolus) – 3 gatunki, Podsobka (Biastes) – 3 gatunki, Cyga (Ammobates) – 1 gatunek, Pseudocyga (Pasites) – 1 gatunek, Mamrzyk (Epeoloides) – 1 gatunek, Brzęczka (Melecta) – 2 gatunki, Zwężnica (Thyreus) – 3 gatunki i podrodzaj Trzmielec (Psithyrus) – 8 gatunków.
  
  

Piękna żądłówka, która pojawiła się na końcu poprzedniego artykułu (oraz z poniższego zdjęcia) to złotolitka ogniczek (Chrysis ignita). Jest ona często spotykanym pasożytem pszczół samotnic, i nie tylko samotnic, ale też os (Vespidae) czy grzebaczowatych (Sphecidae). Złotolitka podrzuca swoje jajo do gniazda prawowitego gospodarza, tam larwa złotolitki pożera nagromadzony pokarm, a także samą larwę gospodarza.

Do tej pory opisywaliśmy pszczoły (Apoidea) jako pożyteczne owady zapylające. Natomiast wśród licznych gatunków pszczół nie wszystkie są tak pracowite – około 20-25 % stanowią pszczoły pasożytujące u innych gatunków pszczół. Pasożyty jako zapylacze mają znacznie mniejsze znaczenie, gdyż odwiedzają kwiaty tylko po to, aby się pożywić. Ponadto, rozwój ich pokolenia kosztem pszczół gospodarzy, ogranicza liczebność tych drugich, co w kolejnym roku zmniejszy stopień zapylenia roślin.

Pasożyty nie zakładają gniazd, ale podrzucają swoje potomstwo innym lub przejmują gniazda prawowitych właścicieli. Nawet ich budowa anatomiczna dostosowana jest do takiego trybu życia, gdyż nie posiadają one aparatów do przenoszenia pyłku – ich ciało najczęściej jest gładkie, nie owłosione, bez koszyczków (specjalnych zagłębień na goleniach u trzeciej pary nóg) i szczoteczek (silnie owłosionych goleni tylnych odnóży), jakie występują u robotnic pszczoły miodnej, trzmieli czy niepasożytniczych samotnic umożliwiających przenoszenie pyłku (widoczne na zdjęciu pszczoły miodnej w pierwszym artykule). Samice pasożytów dzień spędzają głównie na wyszukiwaniu gniazd swoich gospodarzy i wyczekiwaniu na odpowiedni moment, kiedy mogą przejąć gniazdo lub podrzucić w nim swoje jaja. Te dwa główne mechanizmy działania pozwalają podzielić pasożyty na dwie grupy – pasożyty społeczne i kukułki.

Pasożyty społeczne – trzmielce

Pasożyty społeczne atakują pszczoły społeczne, czyli te, które żyją w rodzinie. Do pasożytów społecznych zaliczamy trzmielce (Psithyrus) – w Polsce jest ich 8 gatunków. Atakują gniazda trzmieli i przejmują nad nimi kontrolę, zawłaszczając sobie zgromadzone w nich zapasy pokarmu i robotnice.

Trzmielce funkcjonują podobnie jak trzmiele, z tą różnicą, że matki trzmielców później wychodzą z zimowli, a po wyjściu – poszukują rozwiniętą już rodzinę trzmieli. Wówczas samica trzmielca atakuje matkę rodziny trzmieli, najczęściej zabija ją albo zmusza do ograniczenia ilości składanych przez nią jaj. Sama zaś składa swoje jaja i wykorzystuje robotnice prawowitego gospodarza do opieki nad swoim potomstwem.

Trzmielce, pod względem wyglądu zewnętrznego, podobne są do trzmieli. Odróżnienie trzmielca od trzmiela możliwe jest dzięki przyjrzeniu się trzeciej parze nóg – u trzmiela widoczny jest koszyczek, czyli wklęśnięta część goleni, w której może być przenoszona grudka pyłku, całość jest osłonięta zakręconymi długimi włoskami które pomagają utrzymać pyłek w miejscu. Trzmielce mają goleń wypukłą i równomiernie owłosioną, co nie sprzyja przenoszeniu pyłku.

Pszczoły-kukułki

Kukułki (zwane też kleptoparazytoidami) podkładają swoje jaja w gniazdach pszczół samotnic. Działają na dwa sposoby. Pierwszy, gdy samica pasożytniczego gatunku w zaprowiantowanym już gnieździe zabija larwę lub wyrzuca jajo gospodarza i składa swoje. W sytuacji, gdy spotka się z prawowitą właścicielką gniazda, usuwa ją, tj. wyrzuca lub zabija.

Drugi sposób polega na tym, że pszczoła-kukułka, wykorzystując nieobecność samicy-gospodarza, składa swoje jajo w ściankach gniazda lub w nagromadzonym już pokarmie. Pszczoła niepasożytnicza, nieświadoma tego faktu, wykonuje swoje typowe prace i składa jajo, a następnie zamyka komórkę nie wiedząc, że jej potomstwo będzie skazane na śmierć. Potomstwo kukułki może na początku pożreć larwę gospodarza i później nagromadzony pokarm, może też przeczekać, aż larwa gospodarza dobrze się odżywi i urośnie, i dopiero wtedy rozpocząć konsumpcję, a może też wytrzymać do czasu, gdy larwa gospodarza uprzędzie kokon i dopiero wtedy, już wewnątrz kokonu, zlikwidować gospodarza. Strategie są różne, ale odbywają się w już zamkniętym gnieździe i efekt końcowy będzie taki sam – z gniazda w kolejnym sezonie nie wyjdzie pszczoła gospodarza, ale pasożyt.

Pasożytnicze błonkówki i muchówki

Nie tylko w nadrodzinie pszczół (Apoidea) – co opisano wyżej – występują gatunki pasożytnicze. Wyspecjalizowaną grupą pasożytów gniazd pszczół są złotolitki (Chrysidoidea), co wspomniano na początku tego artykułu, i niektóre osowate np. Monodontomerus obscurus (Vespoidea) czy muchówki (Diptera).

Pasożyty te przyjmują różne strategie działania opisane wyżej – przejmują pożywienie nagromadzone dla potomstwa gospodarza i/lub zabijają larwę gospodarza. Niektóre osy z wyżej wymienionych gatunków odżywiają się dorosłymi pszczołami, potrafią też złowić je na kwiatach.

Grzyby pasożytnicze

Nawet jeśli pasożyty nie zainteresują się pszczelim gniazdem, to i tak zagrożenie może przyjść z innej strony. W roku, w którym będzie dużo opadów i duża wilgotność powietrza, albo w przypadku braku odpowiedniego zabezpieczenie gniazd przed opadami, komórki w gnieździe lub przyniesiony pyłek mogą być wilgotne. To może prowadzić do rozwoju grzybów pleśniowych a co za tym idzie, pleśnienia nagromadzonego pokarmu i zamierania larw pszczół.

Obecnie rozpoznano ponad 120 gatunków grzybów niszczących pszczoły; najbardziej patogeniczne gatunki należą do grup: Ascosphaera, Hyphomycetales i Melanosella, z kolei saprofityczne gatunki z rodzaju Cladosporium, Penicillium, Eurotium i Aspergillus atakują zapasy żywności, larwy i przedpoczwarki w środowisku wilgotnym.

Pasożytnicze roztocza

Popularna choroba pszczół miodnych zwana warrozą wywołana jest przez pasożyta o nazwie Varroa destructor, który po zaatakowaniu rodziny pszczoły miodnej, w przypadku nie zastosowania żadnego leczenia, może w ciągu 2-3 lat doprowadzić do wyginięcia całej rodziny. Roztocza przenoszą choroby wirusowe, na które same są odporne.

Z kolei roztocza z rodziny Chaetodactylus są obecne wszędzie, również na kwiatach, skąd łatwo mogą zostać przez pszczoły przeniesione do gniazd. Choć odżywiają się wyłącznie pyłkiem mogą uniemożliwić żerowanie larw i doprowadzić pszczoły do ich śmierci (taka forma zachowania wśród zwierząt zwana jest kleptopasożytnictwem). Gdy możliwe będzie przedostanie się z jednej komórki w gnieździe do drugiej (co ma miejsce gdy komórki nie są od siebie szczelnie oddzielone) roztocza wykorzystują ten fakt i szybko rozprzestrzeniają się. Takie działanie stanowi zagrożenie dla pszczół, gdyż wychodząc z zimowli już mogą być porażone roztoczami.

W najgorszej sytuacji są te osobniki, które nieświadome zanieczyszczenia, wracają do swoich gniazd, aby ponownie je wykorzystać. Roztocza nie tylko przenoszą choroby, ale też bardzo utrudniają normalne funkcjonowanie dzikich pszczół. Samotnica porażona roztoczami próbuje pozbyć się pasożytów, przez co dużą część swojej energii przeznacza na zrzucenie ich z siebie zamiast budować i zaprowiantować swoje gniazdo. To z kolei wpływa na znaczne zmniejszenie wydajności pracy pszczół.

Inni wrogowie pszczół

To jeszcze nie koniec zagrożeń czyhających na dzikie zapylacze. Poza wyżej wspomnianymi, również większe stworzenia, jak ptaki, myszy, czy kuny mogą pustoszyć gniazda pszczół, aby pożywić się ich larwami lub dorosłymi osobnikami.

Istnieje jeszcze jedno zagrożenie, które nie występowało w latach wcześniejszych. Dotyczy ono pszczół społecznych jak np. trzmieli. To, że trzmielce prowadziły pasożytniczy tryb życia, co już opisano wyżej, wiedziano od dawna, natomiast pozostałe trzmiele indywidualnie pracowały nad założeniem i rozwojem swojej rodziny. Niestety ostatnio zauważono również agresywne i pasożytnicze zachowania u niektórych gatunków trzmieli. Prawdopodobnie z uwagi na zbyt małą ilość pokarmu i dogodnych miejsc do gniazdowania, matki trzmiele (dotąd nieagresywne) konkurują ze sobą i może dojść do przejęcia funkcjonującej już rodziny przez inną matkę.

Życie dzikich zapylaczy nie jest więc łatwe. Ich dalsze funkcjonowanie i przetrwanie uzależnione jest od wielu czynników. Natura potrafi być brutalna, ale zawsze taka była i, pomimo istnienia licznych pasożytów, pszczoły wypracowały w sobie mechanizmy przetrwania. Niestety gospodarka człowieka wprowadziła tak znaczące zmiany w środowisku, że przetrwanie zapylaczy nie zależy już tylko od nich samych i to my – ludzie musimy im pomóc, zwłaszcza że to głównie my korzystamy z owoców ich pracy. W kolejnym artykule omówimy więc jak można poprowadzić własne hodowle różnych dzikich pszczół, co będzie czynnym działaniem ukierunkowanym na ochronę tych pożytecznych stworzeń.

	Tekst i zdjęcia: Ryszard Flaga, Dorota Flaga www.ekoster.org
Wszystkie teksty, rysunki, zdjęcia oraz informacje umieszczone na niniejszej stronie podlegają prawom autorskim. Wszelkie reprodukowanie, kopiowanie, dystrybucja, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie zawartości w wystąpieniach publicznych bez zezwolenia autorów jest zabronione.