|
|
Bez hebd
To najmniej znany z występujących w Polsce bzów, o dosyć szerokim zasięgu, obejmującym Europę Środkową, Południową i Wschodnią oraz zachód Azji. Jest to bylina osiągająca 1,5 m wysokości. Tworzy proste łodygi oraz złożone, pierzaste liście zbudowane zazwyczaj z 5-9 ostro zakończonych, lancetowatych listków. Liście po roztarciu wydzielają intensywny, nieprzyjemny zapach.
Stanowią one pokarm ptaków, ale dla ludzi są toksyczne; zawierają alkaloidy oraz glikozydy cyjanogenne, które mogą wywołać nudności, wymioty i biegunkę. Mimo tego owoce były wykorzystywane w przeszłości w tradycyjnej medycynie ludowej, gdzie stosowano je zewnętrznie jako środek przeciwzapalny i przeciwbólowy.
W Polsce bez hebd (Sambucus ebulus) występuje głównie w południowej części kraju, w regionach górskich (w niższych partiach) i podgórskich. Porasta miejsca wilgotne, skraje lasów, pobocza dróg i brzegi rzek, czasem też tereny ruderalne. Gatunek ten odgrywa pozytywną rolę w stabilizowaniu gleby na terenach zagrożonych erozją, jest rośliną pionierską, zasiedlającą zniszczone siedliska. Chociaż jest rośliną rodzimą w Europie, w kraju nie jest rozpowszechniony. W niektórych rejonach bywa uznawany za gatunek o cechach inwazyjnych, szybko rozprzestrzenia się pomimo niekorzystnych warunków środowiskowych.
Bez koralowy
Gatunek europejski, naturalnie występujący w środkowej i południowej części kontynentu, spotykany także w widnych lasach i zaroślach na terenie Polski. Krzew dorasta do 2-3 m wysokości, tworzy pierzaste, pięciolistkowe liście, które rozwijają się wczesną wiosną równocześnie z drobnymi, żółtymi kwiatami, zebranymi w jajowate, wiechowate kwiatostany.
Dziko rosnące krzewy bzu koralowego (Sambucus racemosa) raczej nie zwracają na siebie uwagi, poza okresem owocowania w czerwcu i lipcu, gdy dojrzewają szkarłatnoczerwone, widoczne z daleka pestkowce, zebrane w groniaste owocostany. Owoce są dosyć szybko zjadane przez ptaki.
Krajowe szkółki i centra ogrodnicze oferują kilka interesujących odmian ozdobnych bzu koralowego, wyróżniających się budową i kolorystyką liści. Najstarszą z nich, bo znalezioną w Holandii pod koniec XIX wieku, jest ‘Plumosa Aurea’ – krzew nadal dostępny w handlu, ceniony za żółte, powcinane liście. Roślina ta osiąga 2-4 m wysokości, tworzy krzewy o jajowatym pokroju. Posadzony w eksponowanym miejscu przyciąga wzrok swoim egzotycznym wyglądem.
Bez koralowy ‘Sutherland Gold’ został uzyskany w Kanadzie na początku lat 70. XX wieku. Przypomina odmianę ‘Plumosa Aurea’, od której pochodzi, ale jest nieco niższy, dorasta do 2-3 m wysokości. Cechą charakterystyczną tej odmiany są znacznie silniej powcinane, złote liście, przypominające liście paproci. Pojedyncze listki są lancetowate, koronkowe, a krzewy sprawiają wrażenie ażurowych. Najmłodsze wiosenne przyrosty są miedzianoczerwone. Owoce w postaci kulistych, szkarłatnych jagód dojrzewają od połowy czerwca do lipca. Są ozdobne, ale po dojrzeniu nie utrzymują się długo na gałązkach i opadają.
Jeszcze bardziej zredukowane blaszki liściowe są cechą wyróżniającą odmianę ‘Tenuifolia’ – karłowy krzew osiągający zaledwie 80 cm wysokości, przyjmujący pokrój poduchowaty. Zielone blaszki liściowe są niemal nitkowate i sprawiają wrażenie splątanych. Jest to równie stara odmiana, co wcześniej opisana ‘Plumosa Aurea’, ale pochodzi z Francji. Jest to roślina kolekcjonerska.
Żółtolistne odmiany bzu koralowego dobrze rosną na większości przeciętnych gleb ogrodowych, umiarkowanie wilgotnych, przepuszczalnych, o odczynie lekko kwaśnym do zasadowego. Są one odporne na poparzenia słoneczne podczas letnich upałów, o ile mają wystarczającą ilość wody w glebie. Podczas suszy krzewy warto regularnie podlewać. Rośliny te są w pełni odporne na mróz, bardzo dobrze regenerują się po przycięciu.
Żółtolistne odmiany bzu koralowego najlepiej prezentują się sadzone w miejscach eksponowanych. Świetnie wyglądają posadzone pojedynczo lub w małych grupach na wyściółkowanych korą sosnową rabatach. Nadają się do tworzenia kompozycji kolorystycznych z krzewami o kontrastowym, zielonym lub purpurowym ulistnieniu oraz z bylinami.
Bez czarny
Najpopularniejszy gatunek bzu, występujący dziko w całej Europie. Jest to wysoki, kulisty krzew lub nieduże drzewo osiągające 5-7 m wysokości. Duże, złożone liście osiągają do 20 cm długości, są zbudowane z 5-7 jajowatych listków o ciemnozielonej barwie i charakterystycznym zapachu po roztarciu.
Zarówno kwiaty – drobne, kremowe, zebrane w kwiatostany o średnicy 15 cm, jadalne – zawierające dużo flawonoidów i kwasów fenolowych, jak i owoce bzu czarnego (Sambucus nigra) – drobne, kuliste, czarne, soczyste, bogate w witaminy, antocyjany, sole mineralne – stanowią surowiec zielarski wykorzystywany do produkcji suplementów diety i kosmetyków. Kwiaty można smażyć po zanurzeniu w cieście naleśnikowym lub robić z nich lemoniadę. Z kolei z dojrzałych owoców robi się syrop stosowany w leczeniu przeziębień i kaszlu.
Bez czarny jest gatunkiem naturalnie wpisanym w krajobraz polskiej flory, stąd jego obecność w ogrodach, parkach, nasadzeniach naturalistycznych i krajobrazowych.
Do najstarszych ozdobnych odmian bzu czarnego, do dziś oferowanych w handlu, należy odmiana ‘Variegata’, znaleziona w Anglii przed 1770 rokiem. Roślina różni się od gatunku białym, nieregularnym marginesem otaczającym zielone blaszki liściowe oraz mniejszymi rozmiarami – dorasta do około 2-2,5 m wysokości. Podobnym kultywarem, ale o żółtej obwódce liści, jest odmiana ‘Aureomarginata’, notowana w uprawie w Anglii w XIX wieku. Inną angielską odmianą bzu czarnego jest ‘Aurea’, wyselekcjonowana w latach 20. XIX wieku. Jej młode pędy i liście są złocistożółte, jednak w miarę upływu czasu powoli stają się jasnozielone.
Niewiele później, także w Anglii, uzyskano odmianę ‘Pulverulenta’ o nietypowo zabarwionych liściach – na wiosnę niemal całkowicie białych, z nieregularnie występującymi, zielonymi plamkami. Z czasem kolor zielony zaczyna dominować i latem liście są już zielone w białe plamki. Bardzo starą odmianą, notowaną w uprawie od setek lat, jest ‘Laciniata’ – roślina tworząca silnie powcinane blaszki liściowe, przypominające natkę pietruszki, co nadaje krzewom zwiewności i lekkości.
Wiele współczesnych odmian ozdobnych bzu czarnego także pochodzi z Anglii, ze stacji badawczej w East Malling, gdzie prowadzono hodowlę odmian owocowych tego gatunku. To właśnie stamtąd wywodzi się odmiana Black Beauty o ciemnopurpurowych liściach i jasnoróżowych kwiatach. Jest to wyprostowany krzew, czasami niewielkie drzewko, z kopulastą koroną. Osiąga 3-3,5 m wysokości. Ozdobą rośliny są ciemnopurpurowe, niemal czarne, błyszczące liście oraz drobne, różowe kwiaty zebrane w talerzowate baldachy o średnicy 10-20 cm; pachnące, chętnie odwiedzane przez motyle.
Odmianą o równie ciemnych, ale koronkowych liściach jest Black Lace – roślina ta tworzy dosyć duże krzewy 3-4 m wysokości, o szerokim i luźnym pokroju oraz sztywnych, słabo rozgałęzionych pędach. Jej nietypowe, bardzo głęboko wcinane liście przypominają liście egzotycznych odmian klonu palmowego, są bardzo ciemne, purpurowe, czasami wydają się niemal czarne. Na ich tle bardzo ładnie prezentują się delikatne, drobne, białoróżowe kwiaty zebrane w klasyczne dla bzu czarnego baldachy.
Niezwykle ciekawe i użyteczne w miastach są odmiany o pokroju kolumnowym. ‘Pyramidalis’ to odmiana o zielonych liściach, notowana w uprawie już w 1865 roku, obecnie rzadko oferowana w sprzedaży. Zastąpiła ją współczesna polska odmiana kolumnowa ‘Obelisk’, wprowadzona do handlu w 2013 roku. Jej ozdobą są zielone liście, białe kwiaty oraz czarne owoce. Nadaje się do tworzenia oryginalnych, nieformowanych żywopłotów, sadzenia w zieleni osiedlowej, dobrze prezentuje się uprawiana w pojemnikach na balkonach i tarasach.
Black Tower to wąski krzew o pokroju kolumnowych, o ciemnym ulistnieniu i wolnym tempie wzrostu. Dorasta do 2-3 m wysokości. Młode liście są ciemnozielone, ale na stanowiskach słonecznych szybko przybierające ciemnopurpurowe zabarwienie, utrzymujące się aż do jesieni.
Ta brytyjska odmiana łączy w sobie najciekawsze cechy dwóch opisanych wcześniej odmian bzu czarnego: Black Lace i Black Tower. Dodatkowym walorem ozdobnym rośliny są jasnoróżowe kwiaty oraz błyszczące, czarne owoce. Podobnym pod względem pokroju selektem, ale o żółtych liściach, jest odmiana Golden Tower.
Bez czarny, a zwłaszcza jego odmiany o ozdobnych, ciemnych liściach, nie są tak łatwe w uprawie, jak się powszechnie uważa. Do prawidłowego wzrostu krzewy wymagają gleb dość żyznych (najlepiej próchnicznych lub gliniasto-piaszczystych) i stale wilgotnych. Na stanowiskach słonecznych liście są najciemniejsze, w półcieniu nabierają lekko zielony odcień. Krzew są dosyć odporne na mróz, charakteryzuje je dobra zdrowotność, a jedynym szkodnikiem pojawiającym się (dosyć często, niestety) wokół młodych pędów i na spodniej stronie liści bzu czarnego jest mszyca bzowa. Mszycę tę możemy łatwo zwalczyć jednym z wielu dostępnych w sprzedaży preparatów mszycobójczych.
Ciekawostka zza oceanu
Bez zachodnioamerykański (Sambucus callicarpa) to mało znany gatunek obcego pochodzenia. Naturalnie występuje w Ameryce Północnej, na wilgotnych stanowiskach w lasach łęgowych, często nad brzegami rzek i jezior. Krzew ten dorasta do 3-4 m wysokości. Liście ma zielone, złożone z 5 lub 7 pojedynczych listków długości około 16 cm, nieregularnie ząbkowanych na brzegach. Roztarte liście wydzielają silny, nieprzyjemny zapach. Kwiaty w zamkniętych pąkach są różowe, a otwarte białe, kremowe lub żółtawe, pachnące, chętnie odwiedzane są przez motyle.
Pojedyncze drobne kwiaty skupione są w zaokrąglonych baldachach. Krzewy kwitną wiosną, na przełomie kwietnia i maja. Owoce – jaskrawoczerwone, drobne jagody, zawierające od 3 do 5 nasion, dojrzewają w lipcu i sierpniu. Owoce są zjadane przez ptaki, które przyczyniają się do ich rozsiewania. Zawierają witaminy A, B i C oraz dużo przyswajalnego cukru i potasu; są używane na przetwory i jako dodatek do potraw. Różne części rośliny mają zastosowanie w medycynie.
W ogrodzie nadaje się do sadzenia na wszystkich rodzajach gleb o odczynie lekko kwaśnym, obojętnym lub zasadowym. Może rosnąć na stanowiskach słonecznych lub w półcieniu, najlepiej na glebach umiarkowanie wilgotnych. Jest odporny na suszę oraz zanieczyszczenia miejskie i przemysłowe. Nie jest całkowicie mrozoodporny, w surowe zimy może wymarzać. Uszkodzone pędy będą wymagać przycięcia wiosną. Polecany do wykorzystania w zieleni osiedlowej i parkowej. Krzew bardzo podobny do bzu koralowego.
|
Artykuł pochodzi z magazynu |
|
Artykuł powstał we współpracy ze Związkiem Szkółkarzy Polskich. Więcej informacji o roślinach i ich producentach uzyskać można na: www.e-katalogroslin.pl lub www.zszp.pl i pod nr. telefonu 22 435 47 22. |
Jesienne kwiaty 
Dzikie zwierzęta 
Ochrona przed mrozem 
Iglaki 
Owoce 
Warzywa 
Trawy ozdobne 
Ptaki 
Filmy ogrodnicze 
